Każdego roku 22 marca obchodzony jest Światowy Dzień Wody, ustanowiony w 1992 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. To wyjątkowe święto ma na celu zwrócenie uwagi na kluczową rolę, jaką woda odgrywa w życiu człowieka i funkcjonowaniu całej planety. Jednocześnie to święto przypomina o globalnym problemie jej niedoboru. Obecnie wielu ludzi na świecie nie ma dostępu do bezpiecznych źródeł dobrej jakości wody pitnej, co prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych i społecznych. Racjonalna gospodarka wodna jest kluczowa dla zapewnienia rozwoju społeczeństwa i gospodarki.
Państwowy Instytut Geologiczny-PIB w ramach realizacji zadań państwowej służby geologicznej wykonuje zadania państwa na potrzeby rozpoznawania, bilansowania i ochrony wód podziemnych w celu ich racjonalnego wykorzystania przez społeczeństwo i gospodarkę. W związku z pojawiającymi się pytaniami dotyczącymi wód podziemnych, eksperci Instytutu przygotowali odpowiedzi na te zadawane najczęściej.
Jak obecnie przedstawia się sytuacja hydrogeologiczna na obszarze kraju? Jakie są prognozy na najbliższe miesiące?
Na znacznym obszarze kraju nadal występuje stan zagrożenia hydrogeologicznego związany z niżówką hydrogeologiczną. Po długim okresie deficytu opadów atmosferycznych utrzymują się niskie stany wód gruntowych. W niektórych miejscach w ostatnich tygodniach zjawisko to się pogłębiło, co nie jest zgodne z typową sezonową tendencją podnoszenia się zwierciadła płytkich wód podziemnych w okresie przedwiosennym.
Ta nietypowa sytuacja ma przede wszystkim miejsce w północno-wschodniej Polsce, głównie na sąsiadujących ze sobą obszarach województw: warmińsko-mazurskiego, mazowieckiego i podlaskiego. W mniejszej skali zjawisko niżówki występuje także w innych regionach kraju, zgodnie z najnowszym Komunikatem hydrogeologicznym PSG (nr 3/2025), w szczególności we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego, w północnej części województwa lubelskiego i północno-zachodniej części województwa świętokrzyskiego. Przy założeniu wystąpienia deficytu opadów w najbliższych tygodniach prognozy wskazują, że niżówka hydrogeologiczna nadal będzie się utrzymywać na wszystkich wyżej wymienionych obszarach.
Ponadto może rozwinąć się na terenach w województwie małopolskim, a w sytuacji szczególnie niekorzystnej także w województwach: kujawsko-pomorskim, wielkopolskim, łódzkim i podkarpackim (Prognoza hydrogeologiczna PSG nr 2/2025).
mgr Agnieszka Kowalczyk
Czy grozi niedobór wody w tym roku? Jakie mamy zasoby wody pitnej w Polsce?
W Polsce woda pitna podawana sieciami wodociągowymi, według danych GUS, w ok. 73% pochodzi z wód podziemnych, które stanowią bezpieczny zasób wód dla użytkowania na cele komunalne. Na terenie naszego kraju generalnie panują korzystne naturalne warunki dla alimentacji wód podziemnych. Udokumentowane dla obszaru kraju zasoby dyspozycyjne wód podziemnych wynoszą ok. 34 mln m3/dobę.
Zapotrzebowanie na wodę pitną jest dużo mniejsze niż dostępne do zagospodarowania zasoby. Uwzględniając aktualny pobór wód podziemnych zarówno z ujęć wód jak również pobór odwodnieniowy, rocznie użytkowane jest ok. 20% zasobów wód podziemnych, a więc rezerwy zasobów w skali kraju kształtują się na poziomie 80%. Lokalnie jednak sytuacja jest zróżnicowana i w rejonach skupionej eksploatacji wód podziemnych, w szczególności związanej z działalnością górniczą występują obszary, gdzie stopień wykorzystania zasobów dostępnych jest znacznie wyższy. Najbardziej narażone na okresowe deficyty opadów są płytko występujące poziomy wodonośne o zwierciadle swobodnym.
Wody podziemne zgromadzone w przypowierzchniowych utworach najszybciej reagują na brak zasilania z infiltracji opadów atmosferycznych, co przejawia się obniżeniem zwierciadła wód podziemnych i może skutkować np. wysychaniem płytkich studni gospodarskich. Eksploatacja wód podziemnych na cele komunalne odbywa się zazwyczaj z głębszych poziomów wodonośnych, izolowanych od powierzchni terenu, które są mniej podatne na okresowe deficyty opadów.
dr Małgorzata Woźnicka
Jakie działania są konieczne by poprawić bilans wodny kraju?
Działania ukierunkowane na osiągniecie i utrzymanie zrównoważonego bilansu wodnego kraju są realizowane zgodnie z planami gospodarowania wodami w obszarach dorzeczy i ich kolejnymi aktualizacjami, opracowywanymi i wdrażanymi zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną w cyklach 6. letnich. Zrównoważony stan bilansu wodnogospodarczego wód podziemnych oznacza zaspokojenie potrzeb wodnych ich użytkowników z zachowaniem wymaganego stanu zasobów wód podziemnych i stanu ekosystemów od nich zależnych, określonego celami środowiskowymi.
W warunkach panującej w kraju cykliczności klimatu, w latach przeciętnych i mokrych następuje odbudowa stanu retencji wód podziemnych obniżonego w latach suchych, co umożliwia utrzymanie zrównoważonego bilansu wodnogospodarczego w skali wielolecia.
Należy podkreślić szczególną rolę wód podziemnych w ograniczaniu skutków suszy, gdyż są najbardziej stabilnym elementem cyklu hydrologicznego. W okresach deficytu wody w atmosferze i w rzekach, wody podziemne, szczególnie z głębszych warstw wodonośnych, zapewniają ciągłość zaopatrzenia w wodę. Jednocześnie istnieje wiele dostępnych działań łagodzących skutki suszy, do których należą m.in.:
- Rekultywacja w kierunku wodnym wyrobisk odkrywkowych po zakończeniu eksploatacji złóż (węgiel brunatny, surowce skalne, kruszywa budowlane).
Po zalaniu wyrobiska powstały zbiornik może pełnić kilka funkcji, w tym retencyjną, rekreacyjną, kształtowanie mikroklimatu. Jednocześnie w bezpośrednim otoczeniu zbiornika przywracany jest stan retencji wód podziemnych z okresu przed eksploatacją złoża.
- Wykorzystanie dobrej jakości wód kopalnianych do utrzymania pożądanego przepływu rzek i stanu wody jezior w zlewni objętej lejem depresji.
- Zwiększenie ilości wód magazynowanych w zbiornikach sztucznych i naturalnych (mała i średnia retencja) i wykorzystanie ich do utrzymania pożądanego przepływu rzek i stanu wody jezior.
- Działania w kierunku wdrażania systemów zamkniętego obiegu wody (water reuse, tzw. szara woda).
- Przechwytywanie wody opadowej w miastach z obszarów bezfiltracyjnych i jej wykorzystywanie w celu np. utrzymania zieleni miejskiej – tzw. niebiesko-zielona infrastruktura.
- Renaturalizacja rzek i ich dolin zwiększająca ich zdolności do retencji i wyrównania przepływu rzek.
- Zwiększenie lesistości zlewni oraz rozwój retencji na obszarach leśnych.
- Wprowadzanie form mikrorzeźby powierzchni terenu powstrzymujących spływ powierzchniowy i zwiększający infiltracje opadów (np. orka poprzeczna w stosunku do kierunku spadku terenu.
- Odtwarzanie powierzchniowo bezodpływowych obszarów chłonnych zwiększających infiltrację opadów i retencję w poziomach wodonośnych.
dr Małgorzata Woźnicka
Czy jakość wód może ograniczyć jej dostępność ?
Przydatność wody do jej społecznego wykorzystania definiują przepisy regulujące standardy jakości wody do spożycia przez ludzi, w szczególności rozporządzenia ministra właściwego do spraw zdrowia. Standardy te określają jakość wody podawanej do sieci wodociągowej, a ta jest wypadkową dwóch czynników: jakości wody surowej oraz metod uzdatniania wody. Im bardziej woda surowa jest zanieczyszczona, tym bardziej skomplikowanych metod uzdatniania wymaga.
Prace prowadzone przez państwową służbę geologiczną wskazują, że możliwość uzdatnienia wód podziemnych do wymaganych standardów nie zawsze jest możliwa, a w skrajnych przypadkach prowadzi do zamknięcia ujęć wód pitnych, tak więc ogranicza dostępność wody. Dotyczy to tzw. zanieczyszczeń historycznych, a w szczególności obszarów, w których w przeszłości funkcjonowały duże zakłady przemysłowe. Gospodarowanie odpadami przemysłowymi, jak również gospodarka wodno-ściekowa w takich zakładach nie podlegały tak rygorystycznym przepisom jak obecnie. Po zmianach ustrojowych pod koniec XX w. wiele zakładów popadło w ruinę i było likwidowanych, co także skutkowało emisją zanieczyszczeń do środowiska.
Efekty takich działań widać w jakości wód podziemnych dopiero po wielu latach, gdyż zanieczyszczenia w wodach podziemnych przemieszczają się dużo wolniej niż w wodach powierzchniowych. Równocześnie zmieniają się przepisy dotyczące norm jakości wód, uwzględniające coraz więcej wskaźników syntetycznych oraz obniżające dopuszczalne poziomy stężeń w wodach podziemnych.
Nowa unijna Dyrektywa Wód Pitnych ustanowiona w roku 2020 (2020/2184) wprowadziła do norm jakości wód pitnych związki per- i polyfluoroalkilowe, które do tej pory nie były regulowane. Badania prowadzone przez państwową służbę geologiczną w roku 2020 wykazały obecność tych związków w 23% pobranych próbek wód podziemnych. Badania miały charakter pilotażowy i obejmowały niewiele ponad 100 punktów badawczych w skali kraju, co nie mniej jednak świadczy o realności problemu zanieczyszczenia wód podziemnych tymi związkami również w Polsce i o potencjalnym zagrożeniu dostępności wód podziemnych dla ich społecznego wykorzystania.
Dużo istotniejszym problemem może być jednak zanieczyszczeni wód podziemnych farmaceutykami i innym związkami chemicznymi powszechnie stosowanymi przez społeczeństwo. Paleta związków chemicznych wprowadzanych do środowiska jest ogromna. Koniecznym działaniem jest ograniczenie źródeł emisji tych substancji do środowiska, czyli tzw. kontrola zanieczyszczeń u źródła. Działania takie polegać powinny przede wszystkim na zaostrzeniu przepisów w zakresie parametrów oczyszczania ścieków zrzucanych do środowiska, jak również tych wykorzystywanych np. do nawodnień rolniczych.
Ważne jest również holistyczne postrzeganie problemu zanieczyszczenia wód i łączenie przyczynowo-skutkowe.
dr inż. Anna Kuczyńska
