2023
Informacje ogólne i występowanie
Torf jest osadem organicznym, powstającym w środowisku wilgotnym przez gromadzenie i torfienie materiału pochodzenia głównie roślinnego. Proces torfienia polega na częściowym rozkładzie substancji organicznej przy ograniczonym dostępie tlenu. Zachodzą przy tym przemiany fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. W zależności od warunków środowiskowych i rodzaju roślinności torfotwórczej (biotopu), warunków akumulacji oraz zmian tych czynników, powstają różne typy i rodzaje torfów różniące się wyglądem, składem i właściwościami.
Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Torfy niskie tworzą się na torfowiskach (niskich), występujących w zabagnionych dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz nad brzegami jezior. Są zasobne w składniki pokarmowe, których dostarczają wody powierzchniowe i gruntowe. Torfy wysokie powstają na torfowiskach (wysokich) zlokalizowanych na wododziałach lub w strefach położonych powyżej otaczającego terenu, które są zasilane wyłącznie przez wody opadowe. Charakteryzują się niską zawartością składników pokarmowych i większą kwasowością, niż torfy niskie. Torfy przejściowe łączą w sobie cechy obu wyżej wymienionych typów. Większość torfów powstała w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie.
Rozmieszczenie torfowisk i złóż torfu na terenie Polski nie jest równomierne. Powszechnie występują w Polsce północnej i północno-zachodniej oraz na Lubelszczyźnie. W innych rejonach kraju ich ilość, miąższość i rozprzestrzenienie maleją.
Torfowiska są elementem ekosystemu mokradeł. Mokradła naturalne i odwodnione zajmują w Polsce obszar około 4,4 mln ha, czyli 14,2% powierzchni kraju. Zinwentaryzowano około 52 tys. torfowisk o powierzchni większej od 1 hektara, które łącznie zajmują obszar około 1,3 mln ha, co stanowi 30% powierzchni mokradeł i 4% powierzchni Polski. Przeważają torfowiska niskie, których udział wynosi ponad 92%, torfowiska wysokie stanowią około 4,7%, a torfowiska przejściowe około 3%. Miąższość pokładów torfu wynosi średnio 1,6 m (maksymalnie 11,5 m)*.
Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie (m.in. pieczarkarstwie), sadownictwie, leśnictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do wytwarzania produktów leczniczych i kosmetyków. Stosuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone. Stosowanie borowin do celów leczniczych w lecznictwie uzdrowiskowym (a także innych naturalnych surowców leczniczych) regulują przepisy: ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1301 t.j.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te właściwości (Dz. U. z 2018 r. poz. 605 t.j.).
Dawniej torfy w Polsce były także wykorzystywane jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent. Obecnie na polskim rynku są dostępne brykiety i pellety z torfu do celów opałowych, ale są to produkty importowane.
Zasoby i wydobycie
Zasoby geologiczne bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) na koniec 2023 r. wynosiły ogółem 99,732 mln m3, w tym: zasoby torfów rolniczych 89,103 mln m3 (89,3% zasobów ogółem), zasoby torfów leczniczych (borowin) 10,630 mln m3 (10,7%).
W stosunku do roku poprzedniego stan zasobów zwiększył się ogółem o 1,327 mln m3 (1,3%), w tym: stan zasobów torfów rolniczych wzrósł o 1,302 mln m3 (1,5%), natomiast stan zasobów torfów leczniczych wzrósł o 0,025 mln m3 (0,2%).
W 2023 r. zatwierdzono 7 dokumentacji geologicznych złóż oraz 17 dodatków do dokumentacji geologicznych złóż:
- udokumentowano 7 nowych złóż torfów dla rolnictwa: Krychów (0,136 mln m3) i Nadzieja (0,756 mln m3) – woj. lubelskie, Jedlno Pierwsze (0,828 mln m3) – woj. łódzkie, Kisiny (1,223 mln m3) – woj. warmińsko-mazurskie, Kobylnica MN (0,026 mln m3) – woj. wielkopolskie, Bucz KR (0,033 mln m3) – woj. wielkopolskie, Bucz KI II (0,032 mln m3) – woj. wielkopolskie. Przyrost zasobów torfów dla rolnictwa wyniósł łącznie 3,035 mln m3;
- 9 złóż skreślono z bilansu po wykonaniu dodatków rozliczeniowych: Andrzejów i Kolechowice VI – woj. lubelskie, Karszyn CA – woj. lubuskie, Pieróg IV i Wyrzyki IV – woj. mazowieckie, Boruja Nowa AO, Bucz KI, Bucz LG II i Bucz MG – woj. wielkopolskie. Łączny ubytek z tego tytułu wyniósł 0,417 mln m3;
- 7 dodatków wykonano w celu aktualizacji zasobów i granic złóż: Roszczyce II i Wieliszewo I – woj. pomorskie, Biskupiec Kolonia Druga i Nibork Drugi – woj. warmińsko-mazurskie, Wiłkajcie-Niedrzwica III – woj. warmińsko-mazurskie, Długa Goślina I i Gorszewice AW 2 – woj. wielkopolskie. W wyniku aktualizacji zasobów nastąpił ich ubytek w ilości łącznie 0,077 mln m3;
- 1 dodatek do dokumentacji złoża borowin Pasturka – woj. świętokrzyskie, został opracowany w związku z wykonaniem badań jakości kopaliny, stan zasobów pozostał bez zmian.
W wyniku weryfikacji danych o złożach zmieniono dane dotyczące złoża borowin Wieniec-A, B, C, któremu były przyporządkowane tylko zasoby pola B. Po weryfikacji ujęto oddzielnie każde z 3 pól: Wieniec-A, B, C–pole A (eksploatacji zaniechano), Wieniec-A, B, C–pole B (eksploatowane), Wieniec-A, B, C–pole C (nieeksploatowane, 0,031 mln m3). W związku z tym przyrost zasobów bilansowych wyniósł 0,033 mln m3.
W 2023 r. wydobyto ogółem 1 200,49 tys. m3 torfów, czyli o 9,08 tys. m3 (0,8%) więcej niż w roku poprzednim. W 2023 r. eksploatowano 52 złoża.
Torfy do celów rolniczych eksploatowano z 42 złóż. Wydobyto 1 192,97 tys. m3 (99,4% wydobycia torfów ogółem), czyli o 7,53 tys. m3 (0,6%) więcej niż w 2022 r. Wielkość wydobycia z poszczególnych złóż była bardzo zróżnicowana - od 0,02 do 135 tys. m3. Torfy do celów leczniczych eksploatowano z 10 złóż. Wydobyto 7,52 tys. m3 borowin (0,6% wydobycia torfów ogółem), a więc o 1,55 tys. m3 (26,0%) więcej niż w roku poprzednim. Wydobycie z poszczególnych złóż wahało się od kilku metrów sześciennych do 2,73 tys. m3.
Wydobycie torfów (ogółem: do celów rolniczych i borowin) w ujęciu wojewódzkim kształtowało się następująco (kolejność malejąca): województwo zachodniopomorskie - 0,270 mln m3 (22,5%), lubelskie - 0,252 mln m3 (21,0%), mazowieckie - 0,204 mln m3 (17,0%), warmińsko-mazurskie - 0,136 mln m3 (11,3%), wielkopolskie - 0,112 mln m3 (9,3%), lubuskie - 0,089 mln m3 (7,4%), podlaskie - 0,073 mln m3 (6,1%), pomorskie - 0,057 mln m3 (4,7%), podkarpackie - 0,003 mln m3 (0,3%), kujawsko-pomorskie - 0,003 mln m3 (0,3%), małopolskie - 0,002 mln m3 (0,2%), śląskie - 0,001 mln m3 (0,1%). Wydobycia torfów nie odnotowano w województwach: dolnośląskim, łódzkim, opolskim i świętokrzyskim.
Zasoby przemysłowe w 2023 r. były określone dla 52 złóż i wynosiły 31,649 mln m3, w tym: 27,985 mln m3 (88,4%) torfów dla rolnictwa oraz 3,664 mln m3 (11,6%) borowin. W stosunku do roku poprzedniego stan zasobów zmniejszył się o 0,843 mln m3 (2,6%).
Torfy są okresowo pozyskiwane w rejonie Bełchatowa, w trakcie udostępniania do eksploatacji pokładów węgla brunatnego. W 2023 r. nie wydobywano torfów z nadkładu węgla.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2023.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Torfy – mln m3Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabelach: tabela 2 – torfy dla celów rolniczych; tabela 3 – torfy lecznicze (borowiny). W tabelach zaznaczono znakiem (*) złoża: Puścizna Wielka i Bronów A, w których udokumentowano zarówno zasoby torfów do celów rolniczych, jak i borowiny.
Zasoby prognostyczne torfu w Polsce są szacowane na co najmniej 335,95 mln m3, a liczba obszarów o parametrach złożowych na co najmniej 2 059**. Większość, bo prawie 77,2%, zasobów jest zlokalizowana w północnej części kraju, w granicach województw: zachodniopomorskiego (8,7%), pomorskiego (28,2%), kujawsko-pomorskiego (6,3%), warmińsko-mazurskiego (17,9%) i podlaskiego (16,1%). Znaczne zasoby znajdują się także w województwach: lubelskim (10,5%) i małopolskim (8,0%). Wymienione województwa obejmują 46% terytorium Polski oraz 95,7% zasobów prognostycznych torfów. Jedynie 4,6% przypada na pozostałe 54% powierzchni kraju.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* System Informacji Przestrzennej o Mokradłach Polski; , Instytut Technologiczno-Przyrodniczy – Państwowy Instytut Badawczy
** Kasiński J.R., 2020 – „Torf (peat)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 382-386. PIG-PIB, Warszawa.
2022
Informacje ogólne i występowanie
Torf jest osadem organicznym, powstającym w środowisku wilgotnym przez gromadzenie i torfienie materiału pochodzenia głównie roślinnego. Proces torfienia polega na częściowym rozkładzie substancji organicznej przy ograniczonym dostępie tlenu. Zachodzą przy tym przemiany fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. W zależności od warunków środowiskowych i rodzaju roślinności torfotwórczej (biotopu), warunków akumulacji oraz zmian tych czynników, powstają różne typy i rodzaje torfów różniące się wyglądem, składem i właściwościami.
Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Torfy niskie tworzą się na torfowiskach (niskich), występujących w zabagnionych dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz nad brzegami jezior. Są zasobne w składniki pokarmowe, których dostarczają wody powierzchniowe i gruntowe. Torfy wysokie powstają na torfowiskach (wysokich) zlokalizowanych na wododziałach lub w strefach położonych powyżej otaczającego terenu, które są zasilane wyłącznie przez wody opadowe. Charakteryzują się niską zawartością składników pokarmowych i większą kwasowością, niż torfy niskie. Torfy przejściowe łączą w sobie cechy obu wyżej wymienionych typów. Większość torfów powstała w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie.
Rozmieszczenie torfowisk i złóż torfu na terenie Polski nie jest równomierne. Powszechnie występują w Polsce północnej i północno-zachodniej oraz na Lubelszczyźnie. W innych rejonach kraju ich ilość, miąższość i rozprzestrzenienie maleją.
Torfowiska są elementem ekosystemu mokradeł. Mokradła naturalne i odwodnione zajmują w Polsce obszar około 4,4 mln ha, czyli 14,2% powierzchni kraju. Zinwentaryzowano około 52 tys. torfowisk o powierzchni większej od 1 hektara, które łącznie zajmują obszar około 1,3 mln ha, co stanowi 30% powierzchni mokradeł i 4% powierzchni Polski. Przeważają torfowiska niskie, których udział wynosi ponad 92%, torfowiska wysokie stanowią około 4,7%, a torfowiska przejściowe około 3%. Miąższość pokładów torfu wynosi średnio 1,6 m (maksymalnie 11,5 m)*.
Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie (m.in. pieczarkarstwie), sadownictwie, leśnictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do wytwarzania produktów leczniczych i kosmetyków. Stosuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone. Stosowanie borowin do celów leczniczych w lecznictwie uzdrowiskowym (a także innych naturalnych surowców leczniczych) regulują przepisy: ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1301 t.j.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te właściwości (Dz. U. z 2018 r. poz. 605 t.j.).
Dawniej torfy w Polsce były także wykorzystywane jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent. Obecnie na polskim rynku są dostępne brykiety i pellety z torfu do celów opałowych, ale są to produkty importowane.
Zasoby i wydobycie
Zasoby geologiczne bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) na koniec 2022 r. wyniosły ogółem 98,405 mln m3, w tym: zasoby torfów rolniczych 87,801 mln m3 (89,2% zasobów ogółem), zasoby torfów leczniczych (borowin) 10,605 mln m3 (10,8%).
W stosunku do roku poprzedniego stan zasobów zwiększył się ogółem o 4,151 mln m3 (4,4%), w tym: stan zasobów torfów rolniczych wzrósł o 3,726 mln m3 (4,4%), natomiast stan zasobów torfów leczniczych wzrósł o 0,425 mln m3 (4,2%).
W bilansie ujęto 12 nowych złóż, w tym:
- 7 złóż torfów dla rolnictwa: Kolechowice VIII (0,041 mln m3) w woj. lubelskim, Popławy–Wyrzyki (0,196 mln m3) w woj. mazowieckim, Jałowiec II (1,734 mln m3), Poliksy II (0,100 mln m3), Pułkownikówka (2,761 mln m3) i Wołcza Wielka (0,101 mln m3) w woj. pomorskim (łącznie 4,697 mln m3) oraz Kamień II (0,104 mln m3) w woj. wielkopolskim. Przyrost zasobów torfów dla rolnictwa wynosi 5,038 mln m3;
- 5 złóż torfów leczniczych (borowin): Puścizna Wielka II (0,375 mln m3 – wydzielone ze złoża Puścizna Wielka) i Puścizna Wielka II/1 (0,061 mln m3 – wydzielone ze złoża Puścizna Wielka II) w woj. małopolskim; Zabłocie T (0,045 mln m3) w woj. śląskim; Janów (0,008 mln m3) i Pasturka (0,006 mln m3) w woj. świętokrzyskim. Łącznie 0,431 mln m3, w tym: 0,059 mln m3 zasoby nowo udokumentowane i 0,372 mln m3 wyodrębnione z innych złóż.
Zatwierdzono 7 dodatków do dokumentacji geologicznych, w tym:
- 4 dla złóż torfów dla rolnictwa: Michałów I w woj. lubelskim (rozpoznano zasoby w wyższej kategorii tj. C1, wielkość zasobów bez zmian), natomiast niewyeksploatowane zasoby złóż Konotop IV w woj. lubuskim, Perlino w woj. pomorskim i Kamień I w woj. wielkopolskim wykreślono z bilansu – łączny ubytek zasobów z tego tytułu wynosi 0,122 mln m3;
- 1 dla złoża torfów dla rolnictwa i dla lecznictwa Puścizna Wielka w woj. małopolskim (zaktualizowano zasoby po wydzieleniu obszaru złoża Puścizna Wielka II);
- 2 dla złóż torfów dla lecznictwa: Puścizna Wielka II w woj. małopolskim (zaktualizowano zasoby po wydzieleniu obszaru złoża Puścizna Wielka II/1), Zabłocie w woj. śląskim (zaktualizowano zasoby i rozliczono eksploatację).
Wydobyto ogółem 1 191,41 tys. m3 torfów, czyli o 51,11 tys. m3 (4,1%) mniej niż w poprzednim 2021 r. W 2022 r. eksploatowano 57 złóż (z tego: zakończono eksploatację 3 złóż, rozpoczęto eksploatację 6 złóż).
Torfy do celów rolniczych eksploatowano z 46 złóż. Wydobyto 1 185,44 tys. m3 (99,6% wydobycia torfów ogółem), czyli o 52,99 tys. m3 (4,3%) mniej niż w 2021 r. Dla poszczególnych złóż wartości wydobycia były bardzo zróżnicowane od 0,2 do 136 tys. m3. Torfy do celów leczniczych eksploatowano z 11 złóż. Wydobyto 5,97 tys. m3 borowin (0,5% wydobycia torfów ogółem) o 1,87 tys. m3 (46,0%) więcej niż w roku poprzednim. Wydobycie z poszczególnych złóż wahało się od kilku metrów sześciennych do 2,14 tys. m3.
Wydobycie torfów (ogółem do celów rolniczych i borowin) w ujęciu wojewódzkim kształtowało się następująco (kolejność malejąca): zachodniopomorskie 0,244 mln m3 (20,5% wydobycia ogółem), lubelskie 0,214 mln m3 (18,0%), mazowieckie 0,190 mln m3 (15,9%), warmińsko-mazurskie 0,140 mln m3 (11,8%), podlaskie 0,136 mln m3 (11,4%), lubuskie 0,093 mln m3 (7,8%), wielkopolskie 0,091 mln m3 (7,6%), pomorskie 0,070 mln m3 (5,9%), świętokrzyskie 0,004 mln m3 (0,3%), podkarpackie 0,003 mln m3 (0,3%), śląskie 0,003 mln m3 (0,3%), kujawsko-pomorskie 0,002 mln m3 (0,2%). Wydobycia torfów nie odnotowano w województwach: dolnośląskim, łódzkim, małopolskim i opolskim.
Zasoby przemysłowe są określone dla 54 złóż i wynoszą 32,492 mln m3, w tym: 28,787 mln m3 (88,6%) torfów dla rolnictwa oraz 3,705 mln m3 (11,4%) borowin. W stosunku do roku poprzedniego stan zasobów zwiększył się o 0,032 mln m3 (0,9%).
Torfy są okresowo pozyskiwane w rejonie Bełchatowa, w trakcie udostępniania do eksploatacji pokładów węgla brunatnego. W 2022 r. z nadkładu złoża Bełchatów-pole Szczerców wydobyto 0,014 mln m3 torfów (wielkość ta nie jest uwzględniona w powyższych danych oraz w tabelach 1 i 2).
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2022.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabelach: tabela 2 – torfy dla celów rolniczych; tabela 3 – torfy lecznicze (borowiny). W tabelach zaznaczono znakiem (*) złoża: Puścizna Wielka i Bronów A, w których udokumentowano zarówno zasoby torfów do celów rolniczych, jak i borowiny.
Zasoby prognostyczne torfu w Polsce są szacowane na co najmniej 335,95 mln m3, a liczba obszarów o parametrach złożowych na co najmniej 2 059**. Większość, bo prawie 77,2%, zasobów jest zlokalizowana w północnej części kraju, w granicach województw: zachodniopomorskiego (8,7%), pomorskiego (28,2%), kujawsko-pomorskiego (6,3%), warmińsko-mazurskiego (17,9%) i podlaskiego (16,1%). Znaczne zasoby znajdują się także w województwach: lubelskim (10,5%) i małopolskim (8,0%). Wymienione województwa obejmują 46% terytorium Polski oraz 95,7% zasobów prognostycznych torfów. Jedynie 4,6% przypada na pozostałe 54% powierzchni kraju.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* System Informacji Przestrzennej o Mokradłach Polski; , Instytut Technologiczno-Przyrodniczy – Państwowy Instytut Badawczy
** Kasiński J.R., 2020 – „Torf (peat)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 382-386. PIG-PIB, Warszawa.
2021
Informacje ogólne i występowanie
Torf jest osadem organicznym, powstającym w środowisku wilgotnym przez gromadzenie i torfienie materiału pochodzenia głównie roślinnego. Proces torfienia polega generalnie na częściowym rozkładzie substancji organicznej przy ograniczonym dostępie tlenu. Zachodzą przy tym przemiany fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. W zależności od warunków środowiskowych i rodzaju roślinności torfotwórczej (biotopu), warunków akumulacji oraz zmian tych czynników, powstają różne typy i rodzaje torfów różniące się wyglądem, składem i właściwościami.
Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Torfy niskie tworzą się na torfowiskach (niskich), występujących w zabagnionych dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz nad brzegami jezior. Są zasobne w składniki pokarmowe, których dostarczają wody powierzchniowe i wgłębne. Torfy wysokie powstają na torfowiskach (wysokich) zlokalizowanych na wododziałach lub w strefach położonych powyżej otaczającego terenu, które są zasilane wyłącznie przez wody opadowe. Charakteryzują się niską zawartością składników pokarmowych i większą kwasowością, niż torfy niskie. Torfy przejściowe łączą w sobie cechy obu wyżej wymienionych typów. Większość torfów powstała w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie.
Rozmieszczenie torfowisk i złóż torfu na terenie Polski nie jest równomierne. Powszechnie występują w Polsce północnej i północno-zachodniej oraz na Lubelszczyźnie. W innych rejonach kraju ich ilość, miąższość i rozprzestrzenienie maleją.
Torfowiska są elementem ekosystemu mokradeł. Mokradła naturalne i odwodnione zajmują w Polsce obszar około 4,4 mln ha, czyli 14,2% powierzchni kraju. Zinwentaryzowano około 52 tys. torfowisk o powierzchni większej od 1 hektara, które łącznie zajmują obszar około 1,3 mln ha, co stanowi 30% powierzchni mokradeł i 4% powierzchni Polski. Przeważają torfowiska niskie, których udział wynosi ponad 92%, torfowiska wysokie stanowią około 4,7%, a torfowiska przejściowe około 3%. Miąższość pokładów torfu wynosi średnio 1,6 m (maksymalnie 11,5 m)*.
Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie (m.in. pieczarkarstwie), sadownictwie, leśnictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do wytwarzania produktów leczniczych i kosmetyków. Stosuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone. Stosowanie borowin do celów leczniczych w lecznictwie uzdrowiskowym (a także innych naturalnych surowców leczniczych) regulują przepisy: ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1301 t.j.) oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu badań niezbędnych do ustalenia właściwości leczniczych naturalnych surowców leczniczych i właściwości leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru świadectwa potwierdzającego te właściwości (Dz. U. z 2018 r. poz. 605 t.j.).
Dawniej torfy w Polsce były także wykorzystywane jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent. Obecnie na polskim rynku są dostępne brykiety i pellety z torfu do celów opałowych, ale są to produkty importowane.
Zasoby i wydobycie
Zasoby geologiczne bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) na koniec 2021 r. wynosiły ogółem 94,254 mln m3, w tym: zasoby torfów rolniczych – 84,075 mln m3 (89,2% zasobów ogółem), a zasoby torfów leczniczych (borowin) – 10,179 mln m3 (10,8%).
W stosunku do roku poprzedniego stan zasobów zwiększył się o 2,688 mln m3 (2,9%), w tym: stan zasobów torfów rolniczych wzrósł o 2,655 mln m3 (3,3%), natomiast stan zasobów torfów leczniczych wzrósł o 0,033 mln m3 (0,3%).
W bilansie ujęto 12 nowych złóż, w tym:
- 10 złóż torfów dla rolnictwa: Andrzejów III (0,065 mln m3), Andrzejów IV (0,081 mln m3), Andrzejów V (0,098 mln m3), Michałów I (0,043 mln m3) i Michałów II (0,012 mln m3) w woj. lubelskim (łącznie 0,299 mln m3); Stare Glinki (0,041 mln m3) w woj. mazowieckim; Klejniki–Gorodczyno (2,928 mln m3) w woj. podlaskim; Mnin II (0,561 mln m3) w woj. świętokrzyskim; Bucz KI I (0,050 mln m3) oraz Radawnica 1 (0,031 mln m3) w woj. wielkopolskim – przyrost zasobów torfów dla rolnictwa wyniósł razem 3,911 mln m3;
- 2 złoża torfów leczniczych (borowin): Borek (0,021 mln m3) w woj. opolskim oraz Park Słowackiego (0,017 mln m3) w woj. warmińsko-mazurskim – przyrost zasobów borowin wyniósł razem ok. 0,038 mln m3.
Łączny przyrost zasobów z tego tytułu to 3,949 mln m3 torfów dla rolnictwa i borowin.
Dokumentacje geologiczne 11 z wyżej wymienionych złóż zatwierdzono w 2021 r., natomiast dokumentację złoża Borek zatwierdzono w 2000 r., ale wcześniej nie było ono ujęte w ewidencji zasobów (złoże nie było dotychczas eksploatowane). W 2021 r. zatwierdzono także 2 dodatki do dokumentacji geologicznych złóż torfów rolniczych: zaktualizowano zasoby eksploatowanego złoża Sienno I w woj. kujawsko-pomorskim, a złoże Andrzejów II/1 w woj. lubelskim po rozliczeniu stanu zasobów wykreślono z ewidencji (złoże wyeksploatowane).
W 2021 r. wydobyto ogółem 1 242,52 tys. m3 torfów, czyli o 70,50 tys. m3 (5,4%) mniej niż w 2020 r. W 2021 r. eksploatowano 63 złoża (z tego: zakończono eksploatację 3 złóż, rozpoczęto eksploatację 4 złóż). Torfy do celów rolniczych eksploatowano z 54 złóż. Wydobyto 1 238,43 tys. m3 (99,7% wydobycia torfów ogółem), czyli o 65,39 tys. m3 (5,0%) mniej niż w 2020 r. Dla poszczególnych złóż wartości wydobycia były bardzo zróżnicowane – od 0,1 do 141 tys. m3. Torfy do celów leczniczych eksploatowano z 9 złóż. Wydobyto 4,09 tys. m3 borowin (0,3% wydobycia torfów ogółem), a więc o 5,11 tys. m3 (55,5%) mniej niż w roku poprzednim. Wydobycie z poszczególnych złóż wahało się od kilku metrów sześciennych do 2,07 tys. m3. Bardzo duży spadek wydobycia borowin został zapewne spowodowany pandemią COVID-19 i ograniczeniami działalności leczniczej uzdrowisk.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie torfów (do celów rolniczych i borowin) w 2021 r. kształtowało się następująco (kolejność malejąca): woj. zachodniopomorskie – 0,280 mln m3 (22,5% wydobycia ogółem), woj. lubelskie – 0,214 mln m3 (17,2%), woj. mazowieckie – 0,178 mln m3 (14,3%), woj. podlaskie – 0,141 mln m3 (11,3%), woj. warmińsko-mazurskie – 0,141 mln m3 (11,3%), woj. wielkopolskie – 0,105 mln m3 (8,5%), woj. lubuskie – 0,098 mln m3 (7,9%), woj. pomorskie – 0,064 mln m3 (5,2%), woj. kujawsko-pomorskie – 0,011 mln m3 (0,9%), woj. podkarpackie – 0,007 mln m3 (0,6%), woj. świętokrzyskie – 0,002 mln m3 (0,2%), woj. śląskie – 0,001 mln m3 (0,1%). Nie odnotowano wydobycia torfów w województwach: dolnośląskim, łódzkim, małopolskim i opolskim.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2021.
Zasoby przemysłowe są określone dla 56 złóż i wynoszą 33,286 mln m3, w tym 29,613 mln m3 (89,0%) torfów dla rolnictwa oraz 3,673 mln m3 (11,0%) borowin. W stosunku do roku poprzedniego stan zasobów zmniejszył się o 1,436 mln m3 (4,1%).
Torfy są okresowo pozyskiwane w rejonie Bełchatowa, w trakcie udostępniania do eksploatacji pokładów węgla brunatnego. W 2021 r. z nadkładu złoża Bełchatów-pole Szczerców wydobyto 0,061 mln m3 torfów (wielkość ta nie jest uwzględniona w powyższych danych oraz w tabelach 1 i 2).
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabelach: tabela 2 – torfy dla celów rolniczych; tabela 3 – torfy lecznicze (borowiny). W tabelach zaznaczono znakiem (*) złoża: Puścizna Wielka i Bronów A, w których udokumentowano zarówno zasoby torfów do celów rolniczych, jak i borowiny.
Zasoby prognostyczne torfu w Polsce są szacowane na co najmniej 335,95 mln m3, a liczba obszarów o parametrach złożowych na co najmniej 2 059**. Większość, bo prawie 77,2%, zasobów jest zlokalizowana w północnej części kraju, w granicach województw: zachodniopomorskiego (8,7%), pomorskiego (28,2%), kujawsko-pomorskiego (6,3%), warmińsko-mazurskiego (17,9%) i podlaskiego (16,1%). Znaczne zasoby znajdują się także w województwach: lubelskim (10,5%) i małopolskim (8,0%). Wymienione województwa obejmują 46% terytorium Polski oraz 95,7% zasobów prognostycznych torfów. Jedynie 4,6% przypada na pozostałe 54% powierzchni kraju.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* System Informacji Przestrzennej o Mokradłach Polski; , Instytut Technologiczno-Przyrodniczy – Państwowy Instytut Badawczy
** Kasiński J.R., 2020 – „Torf (peat)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 382-386. PIG-PIB, Warszawa.
2020
Informacje ogólne i występowanie
Torf jest osadem organicznym, powstającym w środowisku wilgotnym przez gromadzenie i torfienie materiału pochodzenia głównie roślinnego. Proces torfienia polega generalnie na częściowym rozkładzie substancji organicznej przy ograniczonym dostępie tlenu. Zachodzą przy tym przemiany fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. W zależności od warunków środowiskowych i rodzaju roślinności torfotwórczej (biotopu), warunków akumulacji oraz zmian tych czynników, powstają różne typy i rodzaje torfów różniące się wyglądem, składem i właściwościami.
Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Torfy niskie tworzą się na torfowiskach (niskich), występujących w zabagnionych dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz nad brzegami jezior. Są zasobne w składniki pokarmowe, których dostarczają wody powierzchniowe i wgłębne. Torfy wysokie powstają na torfowiskach (wysokich) zlokalizowanych na wododziałach lub w strefach położonych powyżej otaczającego terenu, które są zasilane wyłącznie przez wody opadowe. Charakteryzują się niską zawartością składników pokarmowych i większą kwasowością, niż torfy niskie. Torfy przejściowe łączą w sobie cechy obu wyżej wymienionych typów. Większość torfów powstała w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie.
Rozmieszczenia torfowisk i złóż torfu na terenie Polski nie jest równomierne. Powszechnie występują w Polsce północnej i północno-zachodniej oraz na Lubelszczyźnie. W innych rejonach kraju ich ilość, miąższość i rozprzestrzenienie maleją. Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha i zawierają ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (obecnie Instytut Technologiczno-Przyrodniczy) zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36% stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Tylko niewielka ich część, przedstawiona w dalszej części niniejszego opracowania, została rozpoznana i stanowi złoża w rozumieniu Prawa geologicznego i górniczego.
Złoża borowin są rozmieszczone na terenie prawie całego kraju. Jedynie w województwie łódzkim nie udokumentowano żadnych zasobów.
Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, leśnictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone.
Dawniej torfy stosowano w Polsce także jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent. Obecnie na rynku są dostępne importowane brykiety i pellet z torfu do celów opałowych. Ich produkcja w Polsce prawdopodobnie nie jest prowadzona lub odbywa się tylko w małej skali.
Zasoby i wydobycie
Zasoby geologiczne bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) na koniec 2020 r. wynosiły ogółem 91,566 mln m3. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ich spadek o 0,854 mln m3, czyli 0,9%. Zasoby torfów rolniczych wynosiły 81,420 mln m3, co stanowi 88,9% ogółu, natomiast zasoby torfów leczniczych (borowiny) wynosiły 10,146 mln m3, co stanowi 11,1% ogółu.
W bilansie za 2020 r. ujęto 5 nowych złóż, których dokumentacje geologiczne zatwierdzono w 2020 r. Są to 4 złoża torfów dla rolnictwa: Kolechowice VII w województwie lubelskim (53 tys. m3), Bucz MG (21 tys. m3), Kuźnica Zbąska JP I (6 tys. m3), Stawnica I (606 tys. m3) w województwie wielkopolskim oraz złoże borowin Niedrzwica 5 w województwie warmińsko-mazurskim (6 tys. m3; wydzielone ze złoża Niedrzwica 4).
Zatwierdzono także 7 dodatków do dokumentacji geologicznych złóż, z tego w 4 przypadkach podjęto decyzje o wykreśleniu złoża z ewidencji.
Rozliczono zasoby złoża Imszar III w województwie podlaskim (wygaszenie koncesji eksploatacyjnej) oraz zaktualizowano zasoby złóż Niedrzwica (zmiana kryteriów bilansowości) i Niedrzwica 4 (wydzielono złoże Niedrzwica 5) w województwie warmińsko-mazurskim.
Wykreślono z ewidencji 3 złoża torfów rolniczych: Kulczyn Kolonia w województwie lubelskim, Biskupice MS i Bucz LG I w województwie wielkopolskim (ich eksploatacja została zakończona, a niewyeksploatowane zasoby w większości zaliczono do strat) oraz zasoby złoża borowin Ustka (194 tys. m3; ze względu na utrzymujące się zanieczyszczenie mikrobiologiczne przekraczające graniczne wartości, co wyklucza zastosowanie surowca w balneologii; złoże to nie było dotychczas eksploatowane).
Wydobyto ogółem 1,313 mln m3 torfów, czyli o 0,124 mln m3 (10,4%) więcej niż w 2019 r. Eksploatowano 57 złóż (w przypadku 3 złóż eksploatację zakończono w 2020 r.; ze złoża Puścizna Wielka wydobywano zarówno torfy do celów rolniczych, jak również borowiny). Torfy do celów rolniczych eksploatowano z 49 złóż. Wydobyto 1,304 mln m3 (99,3% wydobycia torfów ogółem), czyli o 0,123 mln m3 (10,4%) więcej niż w 2019 r. Dla poszczególnych złóż wartości wydobycia są bardzo zróżnicowane – od 0,1 do 133 tys. m3. Torfy do celów leczniczych eksploatowano z 9 złóż. Wydobyto 9,20 tys. m3 borowin (0,7% wydobycia torfów ogółem), a więc o 0,55 tys. m3 (6,4%) mniej niż w roku poprzednim. Wydobycie z poszczególnych złóż wahało się od 0,01 do 4,91 tys. m3.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie torfów (do celów rolniczych i borowin) kształtowało się następująco: woj. zachodniopomorskie – 0,319 mln m3 (24,3%), woj. lubelskie – 0,263 mln m3 (20,1%), woj. mazowieckie – 0,182 mln m3 (13,9%), woj. warmińsko-mazurskie – 0,144 mln m3 (10,9%), woj. podlaskie – 0,120 mln m3 (9,2%), woj. lubuskie – 0,094 mln m3 (7,2%), woj. wielkopolskie – 0,093 mln m3 (7,1%), woj. pomorskie – 0,075 mln m3 (5,7%), woj. małopolskie – 0,006 mln m3 (0,4%), woj. świętokrzyskie – 0,005 mln m3 (0,4%), woj. kujawsko-pomorskie – 0,004 mln m3 (0,3%), woj. łódzkie – 0,004 mln m3 (0,3%), woj. podkarpackie – 0,002 mln m3 (0,1%), woj. śląskie – 0,002 mln m3 (0,1%). W województwach dolnośląskim i opolskim nie odnotowano wydobycia.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2020.
Zasoby przemysłowe ustalono dla 63 złóż i wynoszą 34,722 mln m3, w tym: 31,029 mln m3 (89,4%) torfów dla rolnictwa oraz 3,693 mln m3 (10,6%) borowin. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ubytek o 0,913 mln m3 (2,6%).
Torfy (a także inne „kopaliny towarzyszące”) są okresowo wydobywane z nadkładu złóż węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa w trakcie ich udostępniania do eksploatacji, ale w ostatnim roku nie były pozyskiwane.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabelach: tabela 2 – torfy dla celów rolniczych; tabela 3 – torfy lecznicze (borowiny). W tabelach zaznaczono znakiem (*) złoża: Puścizna Wielka i Bronów A, w których udokumentowano zarówno zasoby torfów do celów rolniczych, jak i borowiny.
Zasoby prognostyczne torfu w Polsce są szacowane na co najmniej 335,95 mln m3, a liczba obszarów o parametrach złożowych na co najmniej 2 059*. Większość, bo prawie 77,2%, zasobów jest zlokalizowana w północnej części kraju, w granicach województw: zachodniopomorskiego (8,7%), pomorskiego (28,2%), kujawsko-pomorskiego (6,3%), warmińsko-mazurskiego (17,9%) i podlaskiego (16,1%). Znaczne zasoby znajdują się także w województwach: lubelskim (10,5%) i małopolskim (8,0%). Wymienione województwa obejmują 46% terytorium Polski oraz 95,7% zasobów prognostycznych torfów. Jedynie 4,6% przypada na pozostałe 54% powierzchni kraju.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* Kasiński J.R., 2020 – „Torf (peat)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 382-386. PIG-PIB, Warszawa.
2019
Informacje ogólne i występowanie
Torf jest osadem organicznym, powstającym w środowisku wilgotnym przez gromadzenie i torfienie materiału organicznego pochodzenia głównie roślinnego. Proces torfienia polega generalnie na częściowym rozkładzie substancji organicznej przy ograniczonym dostępie tlenu. Zachodzą przy tym przemiany fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. W zależności od warunków środowiskowych i rodzaju roślinności torfotwórczej (biotopu), warunków akumulacji oraz zmian tych czynników, powstają różne typy i rodzaje torfów różniące się wyglądem, składem i właściwościami.
Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Torfy niskie tworzą się na torfowiskach (niskich), występujących w zabagnionych dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz nad brzegami jezior. Są zasobne w składniki pokarmowe, których dostarczają wody powierzchniowe i wgłębne. Torfy wysokie powstają na torfowiskach (wysokich) zlokalizowanych na wododziałach lub w strefach położonych powyżej otaczającego terenu, które są zasilane wyłącznie przez wody opadowe. Charakteryzują się niską zawartością składników pokarmowych i większą kwasowością, niż torfy niskie. Torfy przejściowe łączą w sobie cechy obu wyżej wymienionych typów. Większość torfów powstała w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie.
Rozmieszczenia torfowisk i złóż torfu na terenie Polski nie jest równomierne. Powszechnie występują w Polsce północnej i północno-zachodniej oraz na Lubelszczyźnie. W innych rejonach kraju ich ilość, miąższość i rozprzestrzenienie maleją. Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha i zawierają ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36% stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Tylko niewielka ich część, przedstawiona w dalszej części niniejszego opracowania, została rozpoznana i stanowi złoża w rozumieniu Prawa geologicznego i górniczego. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, leśnictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone.
Dawniej torfy były wykorzystywane w Polsce także jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent.
Zasoby i wydobycie
W 2019 roku geologiczne zasoby bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) wynosiły ogółem 92 420 mln m3. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił przyrost zasobów o 0,725 mln m3, czyli 0,8%.
Zasoby torfów rolniczych, udokumentowane w 262 złożach, wynoszą 82 074 mln m3, co stanowi 88,8% ogółu udokumentowanych zasobów torfów.
Zasoby torfów leczniczych (borowiny), udokumentowane w 38 złożach, wynoszą 10,346 mln m3, co stanowi 11,2% ogółu udokumentowanych zasobów torfów. Złoża borowin są rozmieszczone na terenie prawie całego kraju. Jedynie w województwie łódzkim nie udokumentowano żadnych zasobów.
W bieżącym bilansie ujęto 6 nowych złóż torfów do celów rolniczych, których dokumentacje zatwierdzono w 2019 r.: Dąbrówka Nowa IV (11 tys. m3) w województwie kujawsko-pomorskim, Kulczyn Kolonia (19 tys. m3) w woj. lubelskim, Konotop V (465 tys. m3) w woj. lubuskim, Imszar IV (1 396 tys. m3) w woj. podlaskim, Góry Łubiańskie (20 tys. m3) w woj. warmińsko-mazurskim, Jastrowie I (54 tys. m3) w woj. wielkopolskim. Zasoby nowo udokumentowanych złóż wynoszą łącznie 1,965 tys. m3, W minionym roku nie zatwierdzono żadnych opracowań złożowych dla torfów leczniczych.
W 2019 r. zatwierdzono 10 dodatków do dokumentacji geologicznych torfów. Zaktualizowano zasoby 5 złóż: Chrośna I w województwie kujawsko-pomorskim, Andrzejów w woj. lubelskim, Imszar II w woj. podlaskim, Babice w woj. śląskim, Rucianka w woj. warmińsko–mazurskim. Natomiast po rozliczeniu zasobów wykreślono z ewidencji 4 złoża: Michałów i Andrzejów II w województwie lubelskim, Studzieniec w woj. podkarpackim i Biskupice TS w woj. wielkopolskim. W związku z tym około 0,068 mln m3 zasobów przeklasyfikowano do strat.
Wydobycie torfów w 2019 roku, według informacji dostarczonych przez użytkowników złóż, prowadzono z 66 złóż. Ogółem wyniosło 1,189 mln m3. W porównaniu do roku poprzedniego było niższe o 0,189 mln m3 (13,7%).
Torfy do celów rolniczych eksploatowano z 54 złóż (eksploatacja 2 z nich zakończyła się i zostały wykreślone z ewidencji na dzień 31.12.2019 r.). Wydobyto 1 181 mln m3 (99,4% wydobycia torfów ogółem), czyli o 0,190 mln m3 (13,8%) mniej niż w 2018 r. Dla poszczególnych złóż wartości wahają się w zakresie od 0,2 tys. m3 do 133 tys. m3.
Torfy do celów leczniczych eksploatowano z 12 złóż. Wydobyto 8,65 tys. m3 (0,7% wydobycia torfów ogółem), co stanowi 94,6% wydobycia ubiegłorocznego (było mniejsze o 0,44 tys. m3). Ilość borowiny wyeksploatowanej z poszczególnych złóż wahała się od 4,7 do 2,59 tys. m3. Ze złoża Puścizna Wielka, w którym występują zarówno torfy do celów rolniczych, jak również borowiny, eksploatowano tylko te ostatnie.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie torfów (do celów rolniczych i borowin) kształtowało się następująco: woj. zachodniopomorskie 0,288 mln m3 (24,2%), woj. mazowieckie 0,186 mln m3 (15,6%), woj. lubelskie 0,180 mln m3 (15,2%), woj. warmińsko-mazurskie 0,152 mln m3 (12,8%), woj. podlaskie 0,101 mln m3 (8,5%), woj. lubuskie 0,089 mln m3 (7,5%), woj. pomorskie 0,086 mln m3 (7,2%), woj. wielkopolskie 0,082 mln m3 (6,9%), woj. łódzkie 0,013 mln m3 (1,1%), woj. kujawsko-pomorskie 0,006 mln m3 (0,5%), woj. podkarpackie 0,004 mln m3 (0,3%), woj. małopolskie 0,002 mln m3 (0,2%), woj. śląskie 0,001 mln m3 (0,0%). W województwach dolnośląskim: opolskim i świętokrzyskim nie odnotowano wydobycia.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2019.
Zasoby przemysłowe torfu ustalono dla 63 złóż i wynoszą 35,635 mln m3, co stanowi 74,3% zasobów bilansowych tych złóż. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ubytek o 0,262 mln m3 (0,7%). Ustalono zasoby przemysłowe złóż: Potulice i Krowie Bagno VIII: łączny przyrost 0,848 mln m3.
Torfy (a także inne „kopaliny towarzyszące”) są okresowo wydobywane z nadkładu złóż węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa w trakcie ich udostępniania do eksploatacji, ale w ostatnim roku nie były pozyskiwane.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabelach: tabela 2 – torfy dla celów rolniczych; tabela 3 – torfy lecznicze (borowiny). W tabelach zaznaczono znakiem (*) złoża: Puścizna Wielka i Bronów A, w których udokumentowano zarówno zasoby torfów do celów rolniczych, jak i borowiny.
Zasoby prognostyczne torfu w Polsce są szacowane na co najmniej 335,95 mln m3, a liczba obszarów o parametrach złożowych na co najmniej 2 059*. Większość, bo prawie 77,2%, zasobów jest zlokalizowana w północnej części kraju, w granicach województw: zachodniopomorskiego (8,7%), pomorskiego (28,2%), kujawsko-pomorskiego (6,3%), warmińsko-mazurskiego (17,9%) i podlaskiego (16,1%). Znaczne zasoby znajdują się także w województwach: lubelskim (10,5%) i małopolskim (8,0%). Wymienione województwa obejmują 46% terytorium Polski oraz 95,7% zasobów prognostycznych torfów. Jedynie 4,6% przypada na pozostałe 54% powierzchni kraju.
Opracował: Wojciech Szczygielski
* Kasiński J.R., 2020 – „Torf (peat)”. W: „Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wg stanu na 31.12.2018 r.” (red. Szamałek K., Szuflicki M., Mizerski W.): 382-386. PIG-PIB, Warszawa.
2018
Torf jest osadem organicznym, powstającym w środowisku wilgotnym przez gromadzenie i torfienie materiału organicznego pochodzenia głównie roślinnego. Proces torfienia polega generalnie na częściowym rozkładzie substancji organicznej przy ograniczonym dostępie tlenu. Zachodzą przy tym przemiany fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne. W zależności od warunków środowiskowych i rodzaju roślinności torfotwórczej (biotopu), warunków akumulacji oraz zmian tych czynników, powstają różne typy i rodzaje torfów różniące się wyglądem, składem i właściwościami.
Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Torfy niskie tworzą się na torfowiskach (niskich), występujących w zabagnionych dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz nad brzegami jezior. Są zasobne w składniki pokarmowe, których dostarczają wody powierzchniowe i wgłębne. Torfy wysokie powstają na torfowiskach (wysokich) zlokalizowanych na wododziałach lub w strefach położonych powyżej otaczającego terenu, które są zasilane wyłącznie przez wody opadowe. Charakteryzują się niską zawartością składników pokarmowych i większą kwasowością, niż torfy niskie. Torfy przejściowe łączą w sobie cechy obu wyżej wymienionych typów. Większość torfów powstała w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie.
Rozmieszczenia torfowisk i złóż torfu na terenie Polski nie jest równomierne. Powszechnie występują w Polsce północnej i północno-zachodniej oraz na Lubelszczyźnie. W innych rejonach kraju ich ilość, miąższość i rozprzestrzenienie maleją. Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha i zawierają ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36% stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Tylko niewielka ich część, przedstawiona w dalszej części niniejszego opracowania, została rozpoznana i stanowi złoża w rozumieniu Prawa geologicznego i górniczego. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, leśnictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone.
Dawniej torfy były wykorzystywane w Polsce także jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent.
W 2018 roku geologiczne zasoby bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) wynosiły ogółem 91,695 mln m3. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił przyrost zasobów o 2,665 mln m3, czyli 3,0%.
Zasoby torfów rolniczych, udokumentowane w 261 złożach, wynoszą 81,340 mln m3, co stanowi 88,7% ogółu udokumentowanych zasobów torfów.
Zasoby torfów leczniczych (borowiny), udokumentowane w 38 złożach, wynoszą 10,355 mln m3, co stanowi 11,3% ogółu udokumentowanych zasobów torfów. Złoża borowin są rozmieszczone na terenie prawie całego kraju. Jedynie w województwie łódzkim nie udokumentowano żadnych zasobów.
W bilansie ujęto 11 nowych złóż torfów, których dokumentacje zatwierdzono w 2018 r.: 10 złóż torfów do celów rolniczych oraz 1 złoże borowiny. Są to: Nowy Stręczyn I (907,22 tys. m3), Stoczek I (609,63 tys. m3), Skruda (736,11 tys. m3), Krowie Bagno VIII (728,99 tys. m3), Kolechowice VI (31,9 tys. m3) w województwie lubelskim; Leśnice (223,3 tys. m3) w województwie pomorskim; Górzna (193,91 tys. m3), Radawnica (48,52 tys. m3), Prochy (274,44 tys. m3), Bucz LG II (13,69 tys. m3) w województwie wielkopolskim; Świnoujście – Płachcin (37,6 tys. m3 borowiny) w województwie zachodniopomorskim. Zasoby nowo udokumentowanych złóż wynoszą łącznie 3 805,31 tys. m3, w tym: torfy rolnicze 3 767,71 tys. m3 (oraz 79 tys. m3 zasobów pozabilansowych), borowiny 37,6 tys. m3.
W 2018 r. zatwierdzono 6 dodatków do dokumentacji geologicznych, w tym: 1 zwiększający obszar złoża i aktualizujący zasoby złoża Kamień w województwie wielkopolskim oraz 5 wykonanych w celu rozliczenia zasobów po zakończeniu eksploatacji.
W 2018 r. wykreślono z ewidencji zasobów 5 złóż: Kolechowice V, Krowie Bagno IV i Krowie Bagno V w województwie lubelskim, Jeżów w województwie łódzkim oraz Bucz LG w województwie wielkopolskim. Około 0,034 mln m3 torfu przeklasyfikowano do strat.
Wydobycie torfów w 2018 roku, według informacji dostarczonych przez użytkowników złóż, wyniosło ogółem 1,379 mln m3 i było wyższe niż w roku poprzednim o 0,346 mln m3 (33,5%). Torfy do celów rolniczych wydobywano z 56 złóż (zaniechano dalszej eksploatacji 2 złóż), a borowiny z 11 złóż. Ze złoża Puścizna Wielka eksploatowano zarówno torfy do celów rolniczych, jak również borowiny. Wydobycie torfów do celów rolniczych wyniosło 1,370 mln m3 (99,4% wydobycia torfów ogółem), czyli o 0,353 mln m3 (34,5%) więcej niż w 2017 r. Wydobycie torfów jest uzależnione od czynników pogodowych i stąd mogą występować znaczne różnice poziomu wydobycia w zależności od tego, czy warunki były w danym roku sprzyjające, czy też nie. Wydobycie torfów leczniczych wyniosło 8,21 tys. m3 (0,6% wydobycia torfów ogółem), co stanowi 83,9% wydobycia ubiegłorocznego (było mniejsze o 1,57 tys. m3). Ilość borowiny wyeksploatowanej z poszczególnych złóż wahała się od 4 m3 do 2,71 tys. m3.
W ujęciu wojewódzkim wydobycie torfów (do celów rolniczych i borowin) kształtowało się następująco: województwo zachodniopomorskie 0,366 mln m3 (26,5% wydobycia krajowego), województwo warmińsko-mazurskie 0,253 mln m3 (18,3%), województwo mazowieckie 0,182 mln m3 (13,2%), województwo lubelskie 0,157 mln m3 (11,4%), województwo podlaskie 0,129 mln m3 (9,3%), województwo pomorskie 0,100 mln m3 (7,2%), województwo lubuskie 0,094 mln m3 (6,8%), województwo wielkopolskie 0,086 mln m3 (6,3%), województwo kujawsko-pomorskie 0,005 mln m3 (0,4%), województwo łódzkie 0,003 mln m3 (0,2%), województwo małopolskie 0,002 mln m3 (0,2%), województwo podkarpackie 0,001 mln m3 (0,1%), województwo śląskie 0,0005 mln m3 (0,0%). W województwach: dolnośląskim, opolskim i świętokrzyskim nie odnotowano wydobycia.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2018.
Zasoby przemysłowe torfu ustalono dla 61 złóż i wynoszą 35,897 mln m3, co stanowi 74,5% zasobów bilansowych tych złóż. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 1,195 mln m3 (3,2%).
Torfy (a także inne „kopaliny towarzyszące”) są okresowo wydobywane z nadkładu złóż węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa w trakcie ich udostępniania do eksploatacji, ale w ostatnim roku nie były pozyskiwane.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabelach: tabela 2 – torfy dla celów rolniczych; tabela 3 – torfy lecznicze (borowiny). W tabelach zaznaczono znakiem (*) złoża: Puścizna Wielka i Bronów A, w których udokumentowano zarówno zasoby torfów do celów rolniczych, jak i borowiny.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2017
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza. Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego, występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach. Torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha i zawierają ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tys. torfowisk, z czego około 36% stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Tylko niewielka ich część, przedstawiona w dalszej części tego opracowania, została rozpoznana i stanowi złoża w rozumieniu Prawa geologicznego i górniczego. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone.
Torf znajdował także zastosowanie jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent.
W 2017 r. geologiczne zasoby bilansowe torfów (rolniczych i leczniczych) wynosiły ogółem 89,030 mln m3. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił niewielki ubytek zasobów o około 0,001 mln m3. Zasoby torfów leczniczych (borowin) wynosiły 10,354 mln m3, co stanowi 11,6% ogółu udokumentowanych zasobów torfu. W Polsce rozpoznano 37 złóż borowin, które są rozmieszczone na terenie całego kraju. Jedynie w województwie łódzkim nie udokumentowano żadnych zasobów. W 2 złożach – Puścizna Wielka i Bronów A – występują (a z tego pierwszego są też eksploatowane) zarówno borowiny, jak i torfy rolnicze. W tabeli 2 złoża, w których borowiny występują, zostały wyróżnione znakiem *.
W bilansie ujęto 9 nowych złóż torfów, których zasoby zatwierdzono w 2017 r., w tym 1 złoże borowin. W województwie kujawsko-pomorskim złoże Krąpiewo II (0,035 mln m3 zasobów bilansowych), w województwie lubelskim złoża Biała (0,011 mln m3) i Wytyczno IV (0,040 mln m3), w województwie mazowieckim złoża Korboniec (0,024 mln m3) i Rusków (0,553 mln m3), w województwie podlaskim złoże borowin Podsokołda 2 (0,018 mln m3), wydzielone ze złoża Podsokołda 1, w województwie wielkopolskim złoża Dzierzążenko (0,035 mln m3), Dzierzążenko I (0,033 mln m3) i Skic III (0,304 mln m3). Łącznie zasoby wymienionych złóż wynoszą 1,053 mln m3.
Wykonano 9 dodatków do dokumentacji geologicznych.
W 2017 r. wykreślono z ewidencji zasobów 3 złoża torfów, ponieważ zostały wyeksploatowane. Są to: Stary Majdan (decyzja z 2005 r.) i Wytyczno III położone w województwie lubelskim oraz Szawły 1 położone w województwie mazowieckim. Dwa ostatnie z wymienionych złóż były eksploatowane jeszcze w 2017 r. Dla wszystkich złóż wykonano rozliczeniowe dodatki do dokumentacji geologicznych.
Wydobycie torfów w 2017 r., według informacji dostarczonych przez użytkowników złóż, wyniosło ogółem 1,033 mln m3. Było niższe niż w roku ubiegłym o 0,124 mln m3 (10,7%). Znacznie mniej kopaliny wydobyto w województwach: zachodniopomorskim –0,085 mln m3 (71,7% r/r), pomorskim –0,059 mln m3 (44,4% r/r) i warmińsko-mazurskim –0,030 mln m3 (82,9% r/r), natomiast dużo więcej w województwie wielkopolskim +0,037 mln m3 (199,3% r/r).
W ujęciu wojewódzkim wydobycie torfów kształtowało się następująco: województwo zachodniopomorskie – 0,215 mln m3 (20,8% wydobycia krajowego), województwo mazowieckie – 0,168 mln m3 (16,3%), województwo lubelskie – 0,157 mln m3 (15,2%), województwo warmińsko-mazurskie – 0,147 mln m3 (14,2%), województwo podlaskie – 0,119 mln m3 (11,5%), województwo lubuskie – 0,088 mln m3 (8,5%), województwo wielkopolskie – 0,074 mln m3 (7,2%), województwo pomorskie – 0,047 mln m3 (4,6%), województwo kujawsko-pomorskie – 0,009 mln m3 (0,9%), województwo małopolskie – 0,005 mln m3 (0,4%), województwo łódzkie – 0,002 mln m3 (0,2%), województwo świętokrzyskie – 0,001 mln m3 (0,1%), województwo śląskie – 0,001 mln m3 (0,1%), województwo podkarpackie – 0,001 mln m3 (0,1%). W województwach dolnośląskim i opolskim wydobycia torfu nie odnotowano.
Wydobycie torfów leczniczych (borowin) w 2017 r. było prowadzone z 11 złóż i wyniosło łącznie 9,78 tys. m3. W stosunku do roku ubiegłego zmalało o 0,38 tys. m3 (3,7%). Wydobycie borowin stanowi tylko 0,9% całego wydobycia torfu w Polsce, ale jest to ilość wystarczająca na pokrycie krajowego zapotrzebowania.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2017.
Zasoby przemysłowe torfu ustalone dla 58 złóż wynoszą 37,092 mln m3, co stanowi 76,2% zasobów bilansowych tych złóż. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił przyrost zasobów przemysłowych o 1,924 mln m3 (5,5%).
Okresowo torfy (a także inne „kopaliny towarzyszące”) są eksploatowane z nadkładu złóż węgla brunatnego w rejonie Bełchatowa w trakcie ich udostępniania do eksploatacji, ale w ostatnim roku nie odnotowano takiego wydobycia.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2016
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza. Ze względu na cechy genetyczne wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach. Torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha i zawierają ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tys. torfowisk, z czego około 36% stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Tylko niewielka ich cześć, przedstawiona w dalszej części tego opracowania, została rozpoznana i stanowi złoża w rozumieniu prawa geologicznego i górniczego. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu (tabela 5):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%; - złoża torfu leczniczego – borowiny (tabela 6):
minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1; - złoża mułu borowinowego (tabela 7):
minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone.
Torf znajdował także zastosowanie jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent.
W 2016 r. geologiczne zasoby bilansowe torfu wyniosły ogółem 89,031 mln m3. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ubytek zasobów o 4,288 mln m3 (4,6%).
Zasoby torfów leczniczych (borowin) wyniosły 10,531 mln m3 z całości. Zostały rozpoznane w 36 złożach rozmieszczonych na terenie całego kraju poza województwem łódzkim. W tabeli 2 złoża borowin lub te, w których borowiny współwystępują, zostały wyróżnione znakiem *. Resztę stanowią złoża tzw. torfów rolniczych.
W bilansie ujęto 14 nowych złóż torfów do celów rolniczych. W woj. kujawsko-pomorskim 1 złoże: Dubielno I (0,029 mln m3); w woj. lubelskim 4 złoża (w tym: 3 złoża zatwierdzone w 2016 r. i 1 złoże udokumentowane w 2001 r. – Kletnia I – które nie było dotychczas notowane w ewidencji zasobów): Andrzejów II/1 (0,026 mln m3), Dodatki-Rzeka 1 (0,344 mln m3), Kletnia I (0,018 mln m3, stan na 31.12.2016 r.) i Kolechowice V (0,027 mln m3); w woj. warmińsko-mazurskim 2 złoża: Biskupiec Kolonia Druga (0,029 mln m3) i Ługwałd 2 (0,055 mln m3; wydzielone ze złoża Ługwałd); w woj. wielkopolskim 5 złóż: Bucz LG I (0,034 mln m3), Kamień (0,601 mln m3), Kamień I (0,025 mln m3), Jezierzyce Kościelne SD (0,066 mln m3) i Potulice (0,119 mln m3); w woj. zachodniopomorskim 2 złoża: Broczyno (0,233 mln m3) i Krosino-Mołstowo 1 (0,031 mln m3). Przyrost zasobów z tego tytułu wyniósł 1,636 mln m3.
Skreślono z bilansu 10 złóż torfów. W woj. lubelskim 4 złoża: Kolechowice IV, Kolonia Kulczyn dz. nr 69, Lubowierz i Oleśniki; w woj. lubuskim 1 złoże: Lubiechnia Mała; w woj. łódzkim 1 złoże: Piaszczyce; w woj. wielkopolskim 4 złoża: Kuźnica Zbąska JS, Kuźnica Zbąska KW, Piecewo 1 i Władysławowo. Ubytek zasobów z tego tytułu wyniósł 4,736 mln m3. Większość zasobów wykreślonych z ewidencji, bo 4,543 mln m3 (96%) stanowią torfy zalegające w nadkładzie złoża piasków Oleśniki, zlokalizowanego w czaszy planowanego zbiornika wodnego „Oleśniki” na rzece Wieprz w województwie lubelskim. Stwierdzono, że nie ma podstaw formalnych, aby zasoby torfu figurowały w bilansie zasobów – nie były ujęte w decyzji zatwierdzającej dokumentację złoża z 1984 r., ponadto średnia popielność torfu w tym złożu wynosi 35,3%, a więc przekracza graniczną wartość definiującą złoże torfu wynoszącą 30% (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów – Dz.U. 2015 poz. 987). W przypadku złoża Piecewo 1 jego zasoby zostały włączone do złoża Piecewo. Złoże Piaszczyce wykreślono w związku z planem zmiany sposobu zagospodarowania terenu. Kolejne 5 złóż wykreślono z bilansu po wyeksploatowaniu możliwych do wydobycia zasobów, a pozostałe 2 (Lubiechnia Mała, Kuźnica Zbąska JS) ze względu na złą jakość kopaliny i brak nabywców. Dla wszystkich złóż, których eksploatacja została zakończona, wykonano dodatki rozliczeniowe do dokumentacji geologicznej.
Według informacji nadesłanych od użytkowników złóż wydobycie w 2016 r. wyniosło ogółem 1,157 mln m3. Było niższe niż w roku ubiegłym o 0,128 mln m3 (9,9%). W ujęciu wojewódzkim wydobycie torfu kształtowało się następująco: woj. zachodniopomorskie 0,300 mln m3 (25,9% wydobycia krajowego), woj. warmińsko-mazurskie 0,177 mln m3 (15,3%), woj. mazowieckie 0,170 mln m3 (14,7%), woj. lubelskie 0,138 mln m3 (11,9%), woj. pomorskie 0,107 mln m3 (9,2%), woj. podlaskie 0,106 mln m3 (9,2%), woj. lubuskie 0,091 mln m3 (7,9%), woj. wielkopolskie 0,037 mln m3 (3,2%), woj. śląskie 0,009 mln m3 (0,8%), woj. kujawsko-pomorskie 0,008 mln m3 (0,7%), woj. łódzkie 0,008 mln m3 (0,7%), woj. małopolskie 0,003 mln m3 (0,3%), woj. podkarpackie 0,002 mln m3 (0,2%). W województwach: dolnośląskim, opolskim i świętokrzyskim wydobycia torfu nie odnotowano.
Wydobycie torfów leczniczych (borowin) w 2016 r. było prowadzone z 11 złóż i wyniosło łącznie 10,16 tys. m3. W stosunku do roku ubiegłego wzrosło o 2,49 tys. m3 (32%). Wydobycie borowin stanowi tylko 0,9% całego wydobycia torfów w Polsce, ale jest to ilość wystarczająca na pokrycie krajowego zapotrzebowania.
Na poniższej figurze przedstawiono wielkość zasobów bilansowych i wydobycia torfów w Polsce w latach 1995-2016.
Zasoby przemysłowe torfu ustalone dla 56 złóż wynoszą 35,168 mln m3, co stanowi 75,5% zasobów bilansowych tych złóż. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił ubytek zasobów przemysłowych o 0,371 mln m3 (1,1%).
W 2016 r. ze złoża węgla brunatnego Bełchatów-pole Szczerców w trakcie zdejmowania nadkładu i udostępniania złoża do eksploatacji pozyskano 0,067 mln m3 torfu (wartość ta nie została ujęta w tabeli 2).
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2015
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie w holocenie, w wyniku długotrwałego osadzania się częściowo rozłożonych szczątków roślin. Do powstania torfu niezbędny jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza.
Pod względem genetycznym wyróżnia się torfy niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy niskie, występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenu oraz na brzegach jezior. Torfy wysokie są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach, natomiast torfy przejściowe odznaczają się cechami obu typów łącznie.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 lipca 2015 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny, z wyłączeniem złoża węglowodorów (Dz. U. 2015, poz. 987) określa w załączniku nr 8 graniczne wartości parametrów definiujących złoże kopaliny i jego granice:
- złoża torfu: minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość popiołu w torfie suchym – 30%;
- złoża torfu leczniczego (borowiny): minimalna miąższość złoża – 1 m; maksymalny stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 25%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1;
- złoża mułu borowinowego: minimalna miąższość złoża – 1 m, maksymalny stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża – 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie – 80%; minimalny stopień rozkładu – 30% (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Tak zwane torfy rolnicze obecnie są wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, a także do rekultywacji. Dzięki swoim właściwościom poprawiają strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Z torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są stosowane w balneologii, do kąpieli i okładów, oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75%, nieprzemrożone.
Dawniej torf był stosowany także jako opał i surowiec przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha i zawierają ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tys. torfowisk, z czego około 36% stanowi potencjalną bazę zasobową torfu. Tylko niewielką ich cześć, opisaną w dalszej części tego opracowania, rozpoznano i można ją uznać za złoża w rozumieniu prawa geologicznego i górniczego. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce; dodatkowo wyróżniono borowiny.
W 2015 r. geologiczne zasoby bilansowe torfu wyniosły 93,32 mln m3. W stosunku do poprzedniego roku zasoby zmniejszyły się o 1,40 mln m3 (1,4%).
W bilansie za 2015 r. ujęto pięć nowych złóż torfów wykorzystywanych do celów rolniczych: w województwie lubelskim dwa złoża (Andrzejów II, Michałów), w województwie podlaskim jedno złoże (Silikaty) oraz w województwie wielkopolskim trzy złoża (Jabłonna JS II, Ratowice, Stare Dzierzążno). Łącznie zasoby złóż nowo udokumentowanych wynoszą 0,230 mln m3.
Z bilansu skreślono 10 złóż, w tym: dwa w województwie kujawsko-pomorskim (Wojdal V, Sokołowo Parcele), cztery w województwie lubelskim (Czarnowo, Wilkołaz, Krowie Bagno VI, Krowie Bagno VII), trzy w województwie lubuskim (Trzebule, Lgiń V, Konotop III) i jedno w województwie wielkopolskim (Długa Goślina). Spowodowany tym ubytek zasobów wyniósł około 0,137 mln m3. W odniesieniu do wymienionych złóż sporządzono dodatki rozliczeniowe po zakończeniu eksploatacji. Złoża te zostały wyeksploatowane, a zasoby, które pozostały, albo nie spełniały wymogów jakościowych, albo zaliczono je do strat ze względu na brak możliwości ich wydobycia.
Według informacji nadesłanych od użytkowników złóż w 2015 r. wydobycie wyniosło 1,285 mln m3, czyli było wyższe o 0,040 mln m3 (3,3%) niż w 2014 r.
Najwięcej torfu wydobywa się w województwach: zachodniopomorskim – 0,348 mln m3 (27,1% krajowego wydobycia), warmińsko-mazurskim – 0,232 mln m3 (18,1%), lubelskim – 0,190 mln m3 (14,8%), mazowieckim – 0,164 mln m3 (12,8%), podlaskim – 0,118 mln m3 (9,2%), lubuskim – 0,085 mln m3 (6,6%), pomorskim – 0,078 mln m3 (6,1%), wielkopolskim – 0,050 mln m3 (3,9%), kujawsko-pomorskim – 0,011 mln m3 (0,8%). W województwach małopolskim, łódzkim, podkarpackim i śląskim wydobycie jest bardzo niskie, od kilkuset do kilkunastu tysięcy metrów sześciennych rocznie. Z kolei w województwach: dolnośląskim, opolskim i świętokrzyskim nie wydobywa się torfu.
Wydobycie torfów do celów leczniczych, czyli borowin, prowadzono w 10 miejscach i w 2015 r. wyniosło 7,67 tys. m3. Ilość ta stanowi tylko 0,6% wydobycia torfów w Polsce, ale pokrywa ona krajowe zapotrzebowanie.
Zasoby przemysłowe torfu ustalone dla 59 złóż wynoszą 34,80 mln m3, co stanowi 73,5% zasobów bilansowych tych złóż. W stosunku do poprzedniego roku zasoby przemysłowe spadły o 1,59 mln m3 (4,4%).
W 2015 r. nie odnotowano wydobycia torfów ze złóż węgla brunatnego w trakcie zdejmowania nadkładu i ich udostępniania do eksploatacji.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2014
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie holocenie, utworzonym w czasie długotrwałego osadzania się częściowo rozłożonych szczątków roślin. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza.
Ze względów na cechy genetyczne wyróżnia się torfy: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach, natomiast torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.
Graniczne parametry definiujące złoże i jego granice, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny – Załącznik nr 11, są następujące:
- złoża torfu: minimalna miąższość złoża 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5; maksymalna popielność 30 %;
- złoża torfu leczniczego (borowiny): minimalna miąższość złoża 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie 25 %; minimalny stopień rozkładu 30 % (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1;
- złoża mułu borowinowego: minimalna miąższość złoża 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie 80 %; minimalny stopień rozkładu 30 % (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torfy tzw. rolnicze są obecnie wykorzystywane przede wszystkim w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie, a także do rekultywacji. Mają właściwości poprawiające strukturę gleby i warunki powietrzno-wodne. Na bazie torfu produkuje się torfy ogrodnicze, podłoża torfowe, mieszanki torfowe mineralne i torfy rolnicze.
Torfy lecznicze – borowiny – są wykorzystywane w balneologii do kąpieli i okładów oraz do produkcji produktów leczniczych. Wykorzystuje się borowiny o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75 %, nie przemrożone.
Torf znajdował także zastosowanie jako opał, surowiec dla przemysłu chemicznego, do produkcji tektury, płyt pilśniowych oraz jako sorbent.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha, zawierając ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36 % z nich stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Tylko niewielka ich cześć, przedstawiona w dalszej części niniejszego opracowania, została rozpoznana i stanowi złoża w rozumieniu prawa geologicznego i górniczego. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce, wyróżniając dodatkowo borowiny.
W 2014 r. geologiczne zasoby bilansowe torfu wyniosły 94,72 mln m3. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił przyrost zasobów o 14,50 mln m3 (18,1 %).
W bilansie ujęto 15 nowych złóż torfów do celów rolniczych: w województwie lubelskim 2 złoża (Kolechowice IV, Wilkołaz I), w województwie lubuskim 1 (Grabin I), w województwie mazowieckim 2 (Szawły, Szawły 1), w województwie pomorskim 2 (Cecenowo, Objazda), w województwie wielkopolskim 8 złóż (Bucz LG, Bucz KI, Górsko AS-I, Górsko AS-III, Górsko AS-IV, Miastko AS-I, Górsko AS-II, Kuźnica Zbąska KW II). Łącznie zasoby złóż nowo udokumentowanych wynoszą 15,690 mln m3.
Wśród nowych złóż, powierzchnią i wielkością zasobów, wyróżniają się złoża Cecenowo oraz Objazda położone w województwie pomorskim. Ich zatwierdzenie spowodowało 3,5-krotny wzrost udokumentowanych zasobów torfu w tym województwie. Powierzchnia złoża Cecenowo wynosi 389 ha, a zasoby 13,037 mln m3, co stanowi 83 % przyrostu zasobów z tytułu zatwierdzenia nowych złóż, natomiast powierzchnia złoża Objazda wynosi 36 ha, a zasoby 1,830 mln m3, co stanowi 11,7 % nowych zasobów. Pod względem wielkości zasobów złoże Cecenowo plasuje się na 2 miejscu w Polsce, a złoże Objazda na 10.
Skreślono z bilansu 9 złóż, w tym: 2 w województwie lubelskim (Kolechowice III, Rudnik I), 1 w województwie lubuskim (Grabin), 3 w mazowieckim (Pieróg, Pieróg II, Pieróg III) i 3 w województwie zachodniopomorskim (Łysinin – pole C, Mirosławiec JS, Mirosławiec JS I). Ubytek zasobów z tego tytułu wg stanu zasobów na ubiegły rok wyniósł 0,196 mln m3. Dla wszystkich złóż wykonano dodatki rozliczeniowe po zakończeniu eksploatacji. Złoża te zostały wyeksplo-atowane, a zasoby, które pozostawiono, albo nie spełniały wymogów jakościowych, albo zaliczono je do strat ze względu na brak możliwości ich wydobycia.
Według informacji nadesłanych od użytkowników złóż w 2014 roku wydobycie wyniosło 1,245 mln m3, czyli było wyższe niż w roku ubiegłym o 0,040 mln m3 (3,3 %).
Najwięcej torfu wydobywa się w województwach: zachodniopomorskim 0,322 mln m3 (25,9 % wydobycia krajowego 2014 r.), warmińsko-mazurskim 0,200 (16,1 %), mazowieckim 0,187 (15,0 %), lubelskim 186 (15,0 %), podlaskim 0,110 (8,8 %), pomorskim 0,093 (7,4 %). Sumarycznie na te 6 województw obejmujących północną i wschodnią Polskę przypada 88,2 % krajowego wydobycia. Pozostała część przypada na: województwo wielkopolskie 0,059 mln m3 (4,7 %), lubuskie 0,051 (4,1 %), kujawsko-pomorskie 0,019 (1,5 %), śląskie 0,014 (1,1 %), łódzkie 0,002 (0,2 %), małopolskie 0,002 (0,1 %) i podkarpackie 0,001 (0,1 %). W województwach dolnośląskim, opolskim i świętokrzyskim w ogóle nie wydobywa się torfu.
Wydobycie torfów do celów leczniczych, czyli borowiny było prowadzone w 10 miejscach i w 2014 r. wyniosło 7,58 tys. m3. Ilość ta stanowi tylko 0,6 % wydobycia torfów w Polsce, ale jest to ilość pokrywająca krajowe zapotrzebowanie.
Zasoby przemysłowe torfu ustalone dla 57 złóż wynoszą 36,39 mln m3, co stanowi 75,1 % zasobów bilansowych tych złóż. W stosunku do roku poprzedniego nastąpił przyrost zasobów przemysłowych o 5,191 mln m3 (16,6 %).
Ze złoża węgla brunatnego Bełchatów-pole Szczerców, w 2014 r., w trakcie zdejmowania nadkładu wydobyto 2,96 tys. m3 torfów.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2013
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie holocenie, utworzonym w czasie długotrwałego osadzania się częściowo rozłożonych szczątków roślin. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza.
Ze względów na cechy genetyczne wyróżnia się torfy: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach, natomiast torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.
Graniczne parametry definiujące złoże i jego granice, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny – Załącznik nr 11, są następujące:
- złoża torfu: minimalna miąższość złoża 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5; maksymalna popielność 30 %;
- złoża torfu leczniczego (borowiny): minimalna miąższość złoża 1 m; maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie 25 %; minimalny stopień rozkładu 30 % (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1;
- złoża mułu borowinowego: minimalna miąższość złoża 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5; maksymalna zawartość składników nieorganicznych w suchej masie 80 %; minimalny stopień rozkładu 30 % (H3); miano Coli ≥1,0; miano Coli perfringens ≥0,1.
Torf jest stosowany w ogrodnictwie jako środek poprawiający strukturę gleby i rolnictwie jako nawóz organiczny oraz w lecznictwie (balneologii) jako środek do kąpieli i okładów (borowiny). W przeszłości torf służył również jako opał. Dla celów ogrodniczych nadają się torfy lepszej jakości – o popielności nie większej niż 15 % i mniejszym stopniu rozkładu, w rolnictwie wykorzystuje się torfy dobrze rozłożone, o kwasowości (pH) powyżej 4 oraz zawartości popiołu nie większej niż 25 %. Ponadto w rolnictwie i ogrodnictwie wykorzystywane są mieszaniny torfu z nawozami mineralnymi i mikroelementami, tzw. mieszanki torfowo-mineralne. Dla lecznictwa stosowane są torfy (borowiny) o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75 %, nieprzemrożone.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha, zawierając ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36 % stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce, wyróżniając dodatkowo borowiny.
W 2013 r. geologiczne zasoby bilansowe torfu wyniosły 80,21 mln m3 i w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosły o 1,23 mln m3.
W bilansie ujęto 12 nowych złóż: w woj. lubelskim 3 złoża (Krowie Bagno VII, Stara Wieś, Stara Wieś I), w woj. lubuskim 2 złoża (Konotop IV, Kosierz-Trzebule), w woj. podlaskim 2 złoża (Klejniki 5, Podsokołda 1), w woj. pomorskim 1 złoże (Wieliszewo I), w woj. śląskim 1 złoże (Branica), w woj. wielkopolskim 3 złoża (Gorszewice AW 2, Kuźnica Zbąska RG IV, Kuźnica Zbąska SJ). Złoża Podsokołda 1 i Wieliszewo I zostały wydzielone ze złóż już istniejących, są to odpowiednio: Podsokołda i Wieliszewo. Przyrost zasobów z tytułu udokumentowania nowych zasobów torfów (nie wliczając 2 ww. złóż wydzielonych) wynosi 2,12 mln m3.
Skreślono z bilansu 6 złóż, w tym: 2 w woj. lubelskim (Chojno dz.171,6, Krowie Bagno III), 1 w woj. łódzkim (Danielów I), 1 w woj. mazowieckim (Kobierniki), 1 w woj. podkarpackim (Rzemień) i 1 w woj. wielkopolskim (Nienawiszcz FP). Ubytek zasobów z tego tytułu wg stanu zasobów na ubiegły rok wyniósł 0,19 mln m3.
Według informacji nadesłanych od użytkowników złóż w 2013 roku wydobycie wyniosło 1 205,24 tys. m3 i było niższe niż w roku ubiegłym o 15,50 tys. m3 (1,27 %).
Najwięcej torfu wydobywa się w województwach: zachodniopomorskim 366,20 tys. m3 (30,4 % wydobycia krajowego), mazowieckim 193,95 tys. m3 (16,1 %), lubelskim 184,82 tys. m3 (15,3 %), warmińsko-mazurskim 183,28 tys. m3 (15,2 %), podlaskim 101,31 tys. m3 (8,4 %) oraz pomorskim 89,16 tys. m3 (7,4 %). Na pozostałe 10 województw przypada zaledwie 7,2 % wydobycia krajowego.
Wydobycie torfów do celów leczniczych, czyli borowiny było prowadzone w 10 miejscach i w 2013 r. wyniosło 10,08 tys. m3. Ilość ta stanowi tylko 0,8 % wydobycia torfów w Polsce, ale jest to ilość pokrywająca zapotrzebowanie.
Ze złoża węgla brunatnego Bełchatów-pole Szczerców, w 2013 r., w trakcie zdejmowania nadkładu wydobyto 4,66 tys. m3 torfów.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracował: Wojciech Szczygielski
2012
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie holocenie, utworzonym w czasie długotrwałego osadzania się częściowo rozłożonych szczątków roślin. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza.
Ze względów na cechy genetyczne wyróżnia się torfy: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach, natomiast torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.
Geologiczne i jakościowe kryteria bilansowości dla złóż torfu to: minimalna miąższość złoża 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5 oraz maksymalna popielność 30 %. O zastosowaniu torfu decydują następujące parametry jakościowe:
- stopień rozkładu (wg von Posta: H1 – nierozłożony do H10 – zupełnie rozłożony)
- popielność (zaw. substancji nieorganicznych w 100 g suchej masy)
- odczyn (pH)
- stopień wilgotności
- ocena bakteriologiczna (miano Coli).
Torf jest stosowany w ogrodnictwie jako środek poprawiający strukturę gleby i rolnictwie jako nawóz organiczny oraz w lecznictwie (balneologii) jako środek do kąpieli i okładów (borowiny). W przeszłości torf służył również jako opał. Dla celów ogrodniczych nadają się torfy lepszej jakości – o popielności nie większej niż 15 % i mniejszym stopniu rozkładu, w rolnictwie wykorzystuje się torfy dobrze rozłożone, o kwasowości (pH) powyżej 4 oraz zawartości popiołu nie większej niż 25 %. Ponadto w rolnictwie i ogrodnictwie wykorzystywane są mieszaniny torfu z nawozami mineralnymi i mikroelementami, tzw. mieszanki torfowo-mineralne. Dla lecznictwa stosowane są torfy (borowiny) o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75 %, nieprzemrożone.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha, zawierając ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36 % stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce, wyróżniając dodatkowo borowiny.
W 2012 r. geologiczne zasoby bilansowe torfu wyniosły 78,98 mln m3 i w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosły o 4,80 mln m3.
Przyrost zasobów nastąpił głównie na skutek udokumentowania 19 nowych złóż o łącznych zasobach bilansowych 6,57 mln m3. Największe zasoby, spośród tych złóż, występują w złożu Karaska II – ponad 5 mln m3.
Przyrost zasobów z tytułu udokumentowania nowych złóż został częściowo zrekompensowany przez wydobycie, a także przez skreślenie z bilansu zasobów 5 złóż.
Według informacji nadesłanych od użytkowników złóż, w 2012 roku wydobycie wyniosło 1 221 tys. m3 i utrzymało się na podobnym poziomie jak w ubiegłym roku. Największą ilość torfu wydobyto ze złóż: Karaska I (158 tys. m3), Rabinówka (120 tys. m3) oraz Stoczek (113 tys. m3). Ze złoża Bełchatów-p. Szczerców wydobyto z tzw. punktów eksploatacyjnych 5,0 tys. m3 torfów.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracowała: Agnieszka Wałkuska
2011
Torf jest osadem organicznym powstałym w późnym czwartorzędzie, głównie holocenie, utworzonym w czasie długotrwałego osadzania się częściowo rozłożonych szczątków roślin. Do procesu powstania torfu wymagany jest wysoki poziom wód gruntowych i niewielki dopływ powietrza.
Ze względów na cechy genetyczne wyróżnia się torfy: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej zasobne w składniki pokarmowe są torfy typu niskiego występujące w dolinach rzek, w obniżeniach terenowych oraz na brzegach jezior. Torfy typu wysokiego są ubogie w składniki pokarmowe i występują na wododziałach, natomiast torfy przejściowe charakteryzują się cechami obu typów łącznie.
Geologiczne i jakościowe kryteria bilansowości dla złóż torfu to: minimalna miąższość złoża 1 m, maksymalny stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,5 oraz maksymalna popielność 30 %. O zastosowaniu torfu decydują następujące parametry jakościowe:
- stopień rozkładu (wg von Posta: H1 – nierozłożony do H10 – zupełnie rozłożony)
- popielność (zaw. substancji nieorganicznych w 100 g suchej masy)
- odczyn (pH)
- stopień wilgotności
- ocena bakteriologiczna (miano Coli).
Torf jest stosowany w ogrodnictwie jako środek poprawiający strukturę gleby i rolnictwie jako nawóz organiczny oraz w lecznictwie (balneologii) jako środek do kąpieli i okładów (borowiny). W przeszłości torf służył również jako opał. Dla celów ogrodniczych nadają się torfy lepszej jakości – o popielności nie większej niż 15 % i mniejszym stopniu rozkładu, w rolnictwie wykorzystuje się torfy dobrze rozłożone, o kwasowości (pH) powyżej 4 oraz zawartości popiołu nie większej niż 25 %. Ponadto w rolnictwie i ogrodnictwie wykorzystywane są mieszaniny torfu z nawozami mineralnymi i mikroelementami, tzw. mieszanki torfowo-mineralne. Dla lecznictwa stosowane są torfy (borowiny) o odpowiedniej czystości mikrobiologicznej, znacznym stopniu rozkładu, konsystencji maziowej, dużej zawartości czynnych związków organicznych i wilgotności ponad 75 %, nie przemrożone.
Ponad połowa torfowisk znajduje się w północnej części kraju. Torfowiska zajmują obszar ok. 1,2 mln ha, zawierając ponad 17 mld m3 torfu. Instytut Melioracji i Użytków Zielonych zinwentaryzował około 50 tysięcy torfowisk, z czego około 36 % z nich stanowi potencjalną bazę zasobową eksploatacji torfu. Na mapie przedstawiono większe złoża torfów w Polsce, wyróżniając dodatkowo borowiny.
W roku 2011 geologiczne zasoby bilansowe torfu wyniosły 74,18 mln m3 i w porównaniu z rokiem poprzednim uległy zmniejszeniu o 2,14 mln m3.
Ubytek zasobów spowodowany był między innymi skreśleniem z bilansu zasobów kopalin 3 złóż o łącznych zasobach 267 tys. m3. Stan zasobów torfu uległ zmniejszeniu także na skutek połączenia złóż Kołobrzeg (p.I) i Kołobrzeg (p.II) w złoże Kołobrzeg, co wiązało się z korektą zasobów (ubytek 1,5 mln m3).
Według informacji nadesłanych od użytkowników złóż w 2011 roku wydobycie wyniosło 1 214 tys. m3 i wzrosło o 229 tys. m3 (23 %) w stosunku do ubiegłego roku. Największą ilość torfu wydobyto ze złóż Karaska I (167 tys. m3), Stoczek (118 tys. m3) oraz Rabinówka (110 tys. m3). Były także złoża, z których wydobycie nie przekroczyło 0,5 tys. m3. W takich przypadkach wydobycie w tabeli 2 wykazano jako 0, ze względu na zaokrąglenie do pełnych tys. m3. Ze złoża Bełchatów-p. Szczerców wydobyto z tzw. punktów eksploatacyjnych 60,8 tys. m3 torfów.
Przyrost zasobów z tytułu udokumentowania nowych złóż częściowo zrekompensował ubytki. W 2011 roku przybyło 11 nowych złóż torfu (w tym 7 na terenie województwa wielkopolskiego) o łącznych zasobach 520 tys. m3. Dodatkowo w złożu Puścizna Wielka wydzielono zasoby torfu leczniczego.
Stan geologicznych zasobów złóż torfu, stopień ich rozpoznania oraz zagospodarowania przedstawiono w tabeli 1.
Stopień rozpoznania zasobów i stan zagospodarowania, a także wielkość wydobycia z poszczególnych złóż zestawiono w tabeli 2.
Opracowała: Agnieszka Wałkuska
