Joanna Fajfer, Monika Konieczyńska, publ. listopad 2024
Obecnie dążenie do neutralności energetycznej wymaga zaangażowania wszystkich sektorów gospodarczych (w tym: budownictwa, przemysłu i transportu) do realizacji sprawiedliwej transformacji energetycznej opartej na zwiększeniu udziału energii ze źródeł odnawialnych. Celem do osiągnięcia w 2030 r. jest uzyskanie poziomu 42,5% (z możliwością zwiększenia do 45%) wykorzystania energii odnawialnej w miksie energetycznym każdego państwa. Jednym z działań inwestycyjnych, które może przyczynić się do jego osiągnięcia jest wykorzystanie podziemnych magazynów energii cieplnej (zarówno ciepła, jak i chłodu) w warstwach wodonośnych (ATES - Aquifer Thermal Energy Storage). Zgodnie z zapisami Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2413 z dnia 18 października 2023 r. zmieniającej dyrektywę (UE) 2018/2001, rozporządzenie (UE) 2018/1999 i dyrektywę 98/70/WE w odniesieniu do promowania energii ze źródeł odnawialnych oraz uchylającej dyrektywę Rady (UE) 2015/652, ciepło odpadowe i chłód odpadowy w sektorze budownictwa stanowi znaczny potencjał dla zapewnienia obniżenia emisyjności zasobów budowlanych docelowo do 2050 r., a pośrednio do 2030 r. Założono, że ciepło odpadowe i chłód odpadowy może uzupełniać do 20% krajowego udziału energii odnawialnej wyprodukowanej, który w sektorze budownictwa powinien wynosić co najmniej 49% do 2030 roku. Zwrócono również uwagę, że pośród działań promujących wykorzystanie energii odnawialnej powinno się dążyć m.in. do wzrostu lokalnego magazynowania energii. Podziemne magazynowanie ciepła i chłodu w warstwach wodonośnych (ATES) może być jednym z najefektywniejszych sposobów sezonowego magazynowania energii cieplnej, jednak, jak dla każdej inwestycji, tak i w tym przypadku, potrzebne są odpowiednie przepisy prawa i jednoznaczne procedury administracyjne, żeby tego typu magazyny mogły powstawać i bezpiecznie funkcjonować w Polsce.
Zastosowanie systemów ATES wymaga w pierwszej kolejności uzyskania niezbędnych pozwoleń i decyzji w których zawarte będą szczegółowe wytyczne dotyczące etapów ich budowy, użytkowania i likwidacji. Obowiązujące obecnie (czyli pod koniec 2024 r.) procedury administracyjne, w oparciu o które będą wydawane pozwolenia i decyzje, wynikają z poniższych ustaw:
- ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U.2024 poz. 1112);
- ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.2024 poz. 1130);
- ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2024 r. poz. 1290);
- ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U.2024 poz. 1087);
- ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne (Dz.U.2024 poz. 266 ze zm.);
oraz powiązanych z nimi aktami wykonawczymi, które zawierają szczegółowe wytyczne.
Rozpoczynając inwestycję mającą na celu wybudowanie podziemnego magazynu energii cieplnej ATES należy w pierwszej kolejności uzyskać decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach. Planowana inwestycja, ze względu na zdolność poboru wody w ilości co najmniej 10 m3/h lub 1 m3/h w sąsiedztwie innych ujęć wód podziemnych eksploatujących tą samą warstwę wodonośną, zaliczana jest do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (§ 3 ust. 1 pkt 73 i pkt74 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 2019 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko). Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach wydawana jest na wniosek Inwestora. Wniosek wraz z kompletem dokumentów (w tym kartą informacyjną przedsięwzięcia), określonych w art.74 ust.1 ustawy z dnia o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko składany jest do wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Natomiast w przypadku, gdy inwestycja znajduje się (chociażby w części) na terenie zamkniętym określonym przez Ministra Obrony Narodowej, wniosek składa się do regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Po uzyskaniu decyzji środowiskowej inwestor może się nią posługiwać w terminie 6 lat od daty, kiedy decyzja stała się ostateczna. Okres ten może zostać wydłużony do 10 lat po uzyskaniu stanowiska organu, który wydał decyzję środowiskową, potwierdzającego, że warunki realizacji przedsięwzięcia określone w decyzji środowiskowej są nadal aktualne (art. 72 ust.4 ustawy z dnia o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko).
Równolegle do procedury uzyskania decyzji środowiskowej należy zidentyfikować, czy na obszarze planowanej inwestycji obowiązuje miejscowy plan zagospodarowania terenu (mpzp) a jego zapisy umożliwiają realizację planowanej inwestycji. W przypadku potwierdzenia, że zapisy obowiązującego mpzp zezwalają na realizację podziemnego magazynu energii cieplnej realizowane powinny być kolejne kroki proceduralne wynikające z przepisów prawa (przedstawione w dalszej części niniejszego artykułu). Natomiast, gdy na obszarze planowanej inwestycji obowiązuje mpzp, ale jego zapisy nie dopuszczają realizacji tego typu inwestycji, wówczas inwestor może zawnioskować o zmianę mpzp do wójta (burmistrza, prezydenta miasta), przy czym należy mieć na względzie, że procedura będzie długotrwała (art. 27 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Może wystąpić również przypadek, że dla obszaru planowanej inwestycji brak jest mpzp. Wówczas w celu określenia sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu lub lokalizacji inwestycji celu publicznego należy wystąpić z wnioskiem do wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Wymagania dotyczące załączników do wniosku określa art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Należy zwrócić uwagę, że w tym przypadku do wniosku załącza się m.in. decyzję środowiskową. Stąd, aby rozpocząć procedurę uzyskania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku mpzp, należy zakończyć procedurę prowadzącą do uzyskania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych.
Przed przystąpieniem do budowy magazynu energii w warstwie wodonośnej inwestor powinien rozpoznać szczegółowo warunki geologiczne i hydrogeologiczne w miejscu planowanej inwestycji. Jeżeli dostępne informacje są niewystarczające, inwestor może sam przeprowadzić rozpoznanie warunków hydrogeologicznych w celu zweryfikowania i uszczegółowienia dostępnych danych dla zaprojektowania właściwych parametrów technicznych funkcjonowania systemu ATES. Jeżeli rozpoznanie takie wymaga przeprowadzenia robót geologicznych, np. wierceń badawczych, inwestor musi przygotować projekt robót geologicznych i uzyskać jego zatwierdzenie w drodze decyzji. Jeżeli w projekcie przewidziano próbne pompowania wierconych otworów, należy dokonać zgłoszenia wodnoprawnego dotyczącego zamiaru odprowadzania wód z próbnych pompowań otworów hydrogeologicznych do kierownika nadzoru wodnego Wód Polskich właściwego wg miejsca wykonywania próbnych pompowań (na podstawie art. 394 ust. 1 pkt. 8, zgodnie z art. 397 ust. 3 pkt. 3 ustawy Prawo wodne). Wyniki rozpoznania należy przedstawić w dokumentacji hydrogeologicznej, która również podlega zatwierdzeniu. Organem administracji geologicznej właściwym do wydania obu decyzji jest właściwy miejscowo starosta.
Co do dalszej ścieżki proceduralnej, w obecnej rzeczywistości prawnej (listopad 2024) nie jest jednoznaczne, w jaki sposób należy interpretować istniejące przepisy. Podmiot (inwestor) zamierzający wykonanie systemu ATES powinien skonsultować się z organami administracji geologicznej na terenie, na którym planowana jest inwestycja, celem ustalenia czy realizacja zamierzonego przez niego przedsięwzięcia, w ocenie tych organów, wypełniać będzie dyspozycję art. 85 ust. 1 PGG, tj. czy roboty geologiczne zmierzające do wykonania ATES będą uznane za wiercenia w celu wykorzystania ciepła Ziemi, czy raczej za otwory hydrogeologiczne.
W pierwszym przypadku, jeśli planowane otwory nie będą głębsze niż 30 m, wiercenia takie nie podlegają reżimowi ustawy PGG więc inwestor nie będzie zobowiązany do opracowania projektu robót geologicznych i dokumentowania tych robót. Gdy planowane wiercenia uznane zostaną za wiercenia w celu wykorzystania ciepła Ziemi i ich głębokość ma przekroczyć 30 m, inwestor ma obowiązek opracowania projektu robót geologicznych na ich wykonanie i przedłożenia go staroście. Rozpoczęcie robót geologicznych może nastąpić, jeżeli w terminie 30 dni od dnia przedłożenia projektu starosta, w drodze decyzji, nie zgłosi do niego sprzeciwu (art. 85 ust. 3 Prawa górniczego i geologicznego). Wyniki wykonanych robót należy przedłożyć staroście w postaci dokumentacji geologicznej innej w ciągu 6 miesięcy od zakończenia robót.
W przypadku, gdy w ocenie organów administracji geologicznej właściwych na obszarze planowanego przedsięwzięcia wiercenia nie zostaną uznane za wiercenia w celu wykorzystania ciepła Ziemi, wówczas należy opracować projekt robót geologicznych, który podlega zatwierdzeniu w drodze decyzji przez starostę, jeżeli wymagane dla systemu wydajności wody z wierconych otworów nie przekroczą 50 m3/h lub przez marszałka województwa, jeśli wydajności te mają być większe niż 50 m3/h. Projekt robót geologicznych zatwierdza się na czas oznaczony, maksymalnie na 5 lat. Po otrzymaniu decyzji zatwierdzającej projekt robót geologicznych, inwestor zobowiązany jest zgłosić zamiar rozpoczęcia robót organowi, który zatwierdził projekt. Należy również dokonać zgłoszenia wodnoprawnego dotyczącego zamiaru odprowadzania wód z próbnych pompowań otworów hydrogeologicznych do kierownika nadzoru wodnego Wód Polskich właściwego wg miejsca wykonywania próbnych pompowań (na podstawie art. 394 ust. 1 pkt. 8, zgodnie z art. 397 ust. 3 pkt. 3 ustawy Prawo wodne). Po wykonaniu robót geologicznych należy sporządzić dokumentację hydrogeologiczną, która wymaga zatwierdzenia w drodze decyzji. Organem właściwym do wydania takiej decyzji jest ten sam organ, który zatwierdził projekt robót geologicznych.
Bez względu na to, którą ścieżkę proceduralną przyjmie organ administracji geologicznej, gdy planowane odwierty mają być głębsze niż 100 m, do robót geologicznych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zakładu górniczego i jego ruchu oraz ratownictwa górniczego (art. 86 PGG). Przed przystąpieniem do robót geologicznych inwestor zobowiązany jest więc do opracowania planu ruchu zakładu wykonującego roboty geologiczne, który uwzględnia warunki określone w projekcie robót geologicznych. Plan ten należy przedłożyć do zaopiniowania właściwemu miejscowo wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta). Następnie, plan ruchu zakładu wraz z opinią wójta (burmistrza, prezydenta miasta) przedkładany jest Dyrektorowi Okręgowego Urzędu Górniczego celem zatwierdzenia w drodze decyzji. Wniosek o zatwierdzenie planu ruchu składa się co najmniej na 30 dni przed planowanym dniem rozpoczęcia robót. Plan ruchu zakładu sporządza się na okres od 2 do 6 lat albo na cały planowany okres prowadzenia ruchu, jeżeli jest on krótszy.
Rozpoczęcie robót geologicznych w przypadku wierceń głębszych niż 100 m, oprócz wspomnianemu powyżej organowi administracji geologicznej, należy też zgłosić Dyrektorowi Okręgowego Urzędu Górniczego. Od dnia rozpoczęcia robót inwestor jest zobowiązany posiadać dokumentację mierniczo-geologiczną i aktualizować ją zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 października 2015 r. w sprawie dokumentacji mierniczo-geologicznej. Inwestor ma obowiązek nieodpłatnego udostępnienia tejże dokumentacji organom administracji geologicznej – ministrowi właściwemu do spraw środowiska, marszałkom województw, starostom oraz organom nadzoru górniczego: Prezesowi Wyższego Urzędu Górniczego i dyrektorom Okręgowych Urzędów Górniczych. Udostępnienie dokumentacji następuje na żądanie uprawnionego organu w zakresie niezbędnym do wykonywania jego zadań.
Przed rozpoczęciem eksploatacji podziemnego magazynu energii cieplnej w warstwie wodonośnej z wykorzystaniem wykonanych otworów, przed ich uzbrojeniem niezbędne będzie uzyskanie w drodze decyzji pozwolenia wodnoprawnego na wykonanie urządzenia wodnego oraz na usługę wodną, polegającą na poborze zwrotnym wód podziemnych. Wniosek o wydanie pozwolenia wodnoprawnego inwestor składa do dyrektora zarządu zlewni Wód Polskich. Wykaz niezbędnych dokumentów, które stanowią załączniki do wniosku, został wskazany w art. 407 ust.2 Prawa wodnego. Pozwolenia wodnoprawne na wykonanie urządzeń wodnych nie są wydawane na czas określony, jednak jeżeli w terminie 3 lat od daty, w której decyzja stanie się ostateczne jego adresat nie rozpocznie ich wykonywania, to takie pozwolenie wygasa. Pozwolenie wodnoprawne na usługę wodną wydaje się w drodze decyzji na czas określony, nie dłuższy niż 30 lat, liczony od dnia, w którym decyzja stała się ostateczna.
Jeżeli podziemny magazyn energii cieplnej ma zostać przyłączony do sieci ciepłowniczej innego podmiotu, inwestor powinien złożyć wniosek do przedsiębiorstwa ciepłowniczego lub dystrybutora ciepła o wydanie warunków przyłączenia magazynu. Podmioty te mają 30 dni lub trzy miesiące na wydanie warunków przyłączenia odpowiednio dla odbiorcy i źródła ciepła. Wraz z warunkami przyłączenia inwestor otrzymuje projekt umowy o przyłączenie (umowa powinna zostać podpisana w terminie dwóch lat od otrzymania). Z obecnie obowiązujących przepisów nie wynika, czy magazyn ciepła powinien być traktowany jako odbiorca, czy jako źródło ciepła, nie istnieją przepisy dedykowane samym magazynom.
W trakcie użytkowania systemów ATES, inwestor zobowiązany jest ponosić opłaty za usługi wodne. W tym celu, co kwartał, należy przekazywać Wodom Polskim deklaracje o ilości energii cieplnej wyprodukowanej lub pobranej w instalacji do chłodzenia lub ogrzewania, wyrażonej w MWh, zgodnie ze wzorem zamieszczonym w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie internetowej Wód Polskich, w terminie 14 dni od końca każdego kwartału.
Po zakończeniu działalności podziemnego magazynu energii cieplnej ATES powinien zostać on zlikwidowany a teren na którym był posadowiony powinien zostać zrekultywowany. Przystępując do procesu likwidacji podziemnych magazynów energii cieplnej ATES należy stosować się do warunków zapisanych w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach dotyczących właściwych sposobów postępowania w ramach tego procesu. Likwidacja urządzenia wodnego wymaga uzyskania pozwolenia wodnoprawnego w reżimie Prawa wodnego. Inwestor zatem powinien wystąpić z wnioskiem do organu, który wydał pozwolenie wodnoprawne na wykonanie tego urządzenia. Likwidacja otworów hydrogeologicznych regulowana jest przepisami Prawa geologicznego i górniczego. Inwestora składa projekt robót geologicznych na zlikwidowanie otworów do tego samego organu, który zatwierdzał projekt robót na ich wykonanie. Projekt podlega zatwierdzeniu w drodze decyzji. Inwestor zgłasza przystąpienie do robót geologicznych organowi, który wydał decyzję najpóźniej 14 dni przed zamierzonym rozpoczęciem robót. Z wykonanej likwidacji inwestor ma obowiązek sporządzić dokumentację geologiczną inną i przedłożyć ją organowi, który zatwierdził projekt robót geologicznych.
